اشغال ایران طی جنگ جهانی اول، ضعف حکومت مرکزی، افزایش فشارهای اقتصادی، نارضایتی عمومی و تبعات ناشی از آن سبب شد، جنبش هایی مسلّحانه در ایران شکل گیرد. در این میان جنبش جنگل و قیام کلنل محمد تقی خان پسیان از مهم ترین این جنبش ها به شمار می رفتند. در این رساله سعی بر این است که این دو جنبش به لحاظ رهبری، ایدئولوژی و روش های مبارزه به صورت تطبیقی مورد مطالعه و بررسی قرار گیرند تا شباهت ها و تفاوت های آن ها در این زمینه ها مشخص گردد. میرزا کوچک، رهبری روحانی، منعطف و متکی بر نفوذ معنوی، ولی کلنل پسیان یک افسر نظامی با سوابق تحصیل در اروپا و معتقد به اصول نظامی بود. هر دو رهبر خواهان اصلاحات سیاسی و اجتماعی بودند. اما میرزا کوچک خان فردی ملّی مذهبی و پیرو عقاید اتّحاد اسلام امّا کلنل پسیان بر مفاهیم ملّی گرایی تأکید بیشتری می ورزید. او بر این اساس حزب ملّی را در خراسان تأسیس کرد. این تفاوت دیدگاه ها سبب شد تا آنان مواضع مختلفی در قبال رویدادهای ایران، نظیر کودتای 1299 و هجوم ایدئولوژی سوسیالیستی و ارتش سرخ، اتّخاذ کنند. با این همه هر دو جنبش در برابر فشارهای خارجی و حکومت مرکزی گاه رفتارهای منفعلانه ای بروز می دادند و گاهی نیز ضعف رهبری مانع ایجاد انسجام در تشکیلات سیاسی آنان می گردید. با بررسی عناصر و مفاهیم ساختاری و نظری دو جنبش در حوزه های یاد شده، نقاط قوّت و ضعف و نیز برخی علل ناکامی آنان آشکار خواهد شد.