عشق و علاقه به تشیع و به ویژه حضرت علی (ع) در فرهنگ ایرانی به شکل های مختلف تجلی یافته است و خلق آثاری که قهرمانان آن بزرگ مردانی نظیر علی (ع) هستند به نوعی برگرفته از همان مهر و علاقه ی راستین است. هنرمندان و حامیان شیعی مذهب نیز که زمینه های مختلف هنری و فرهنگی را جایگاهی مناسب برای ابراز عقاید و باورهای خود یافتند به کمک عناصر و نماد هایی که برگرفته از عقاید و باورهای شیعی است آثاری خلق کردند که نقش بسزایی در گسترش فرهنگ اسلام و به ویژه اعتقادات شیعیان دارد. از جمله برجسته ترین حماسه های دینی «خاوران نامه» سروده ی ابن حسام خوسفی است و «حمله ی حیدری» سروده ی باذل مشهدی است که این دو نسخه ی مصوّر به لحاظ ادبی و هنری، از مشهورترین مثنوهای شیعی به شمار می روند و به شرح دلاوری های حضرت علی (ع)، به عنوان قهرمانی مسلمان می پردازند. «خاوران نامه» مربوط به دوره ی ترکمنان و زمانی است که مذهب حکومت آشکارا تسنن بود، اما وجود نشانه ها و عناصر شیعی در نگاره های این نسخه ی خطی، نفوذ اندیشه ی شیعی را در آن به خوبی نمایان می کند و اگرچه «حمله حیدری» مربوط به زمان رسمی شدن مذهب تشیع است اما وفور نشانه ها و عناصر شیعی در نگاره های این نسخ خطی، نشان دهنده ی این است که مذهب کم کم در متن زندگی شیعیان جای می گیرد و به فرهنگ و اعتقادات آنان سمت و جهت می دهد.

پیکره نگاری انسان در نقاشی ایران، متأثر از عوامل گوناگون اجتماعی، فرهنگی و مذهبی ادوار تاریخی، متغیر بوده و نگارگران خواسته یا ناخواسته پیکره پردازی خود را با این عوامل همسو می کردند. در نگارگری دوره های تیموری و صفوی، تحت حمایت و نظارت حاکمان، فُرمهای انسانی نیز مانند دیگر عناصر، دچار تحول و دگرگونی شد. هدف حاکمان تیموری از فعالیتهای فرهنگی، هنری و مذهبی، جلب اعتبار و اشاره به قدرت و مشروعیت حکومتشان بود و تولیدات هنری دوره تیموری، در ارتباط با فرهنگ و مذهب تکامل یافت. وضعیت مذهبی دوران صفوی نیز وجه بارز تمایز آن با دیگر حکومتهای ایران بود و تأثیرات بسزایی بر نگارگری این دوران گذاشت. در ادوار تیموری و صفوی با برپایی دولتهای نیرومند مرکزی و فراهم آمدن آرامش و رفاه اجتماعی، کودکان نیز از امنیت، آسایش و آموزش بهتری برخوردار شدند و حضور بیشتر آنها در پیکره پردازی نگاره های بر جای مانده از نسخه های خطی مصور این ادوار قابل مشاهده است. در این پژوهش 46 نگاره در موضوعات مذهبی، تاریخی، ادبی از جمله شاهنامه و خمسه نظامی و بوستان و گلستان سعدی و هفت اورنگ جامی، که همگی دارای تصویر کودک را می باشند، از دو دوره ذکر شده مورد بررسی قرار گرفته است . علت این انتخاب، شناسایی ویژگیهای نقش کودک و جایگاه بصری آن، می باشد . با بررسی این نگاره ها درمی یابیم که هنرمندان دوره صفوی بیشتر از نگارگران دوره تیموری از تصویر کودک در آثارشان استفاده کرده اند و بیشتر این نگاره ها، با الهام از موضوعات ادبی ، که نگارگر از آزادی بیان بصری بیشتری در مصور سازی آنها برخوردار بوده، می باشند . نگارگر ،کودکان را در بطن زندگی اجتماعی مردم آن روزگار به تصویر کشیده و در اکثر نگاره ها مضامین اخلاقی، عرفانی در ورای نقش پیکره کودکان مد نظر بوده است .

چکیده: آسمان از مهمترین تجلیات قداست و در واقع جلوه گاه ساحت اقدس و حوزه ی اقتدار الهی تلقی می شده است. آثار ادبی و هنری و مذهبی اقوام و ملل مختلف، جلوه گاه باورهایی اند که آشکار و نهان از گذشته های دور تا به حال زنده اند. بررسی جایگاه و مفهوم آسمان از مناظر مختلف در ایران، در واقع می تواند به شناخت نقش باورهای مربوط به آن و تأثیر آن در خلق آثار هنری، ادبی، عرفانی و... توسط مردمی که با این باورها رشد کرده و بالیده اند کمک کند. در این مجال نیز با بررسی آسمان در نگاره های دو نسخه ی خاوران نامه ترکمانان و شاهنامه ی شاه طهماسبی در پی آنیم تا به کشف تأثیر مفاهیم و عقاید مختلف در ارتباط با مفهوم آسمان در نگره و دل هنرمند نگارگر بپردازیم که آیا نگارگر در این دو نسخه کاملاً روائی و صرفاً مطابق متن، بدون هیچ خیال پردازی آسمان را به تصویر کشیده یا بنابر آنچه که در ساحت خیال خود از آن صحنه پرورانده با توجه به پیش زمینه های فرهنگی و اعتقادی، آسمان را مصور کرده و آنچه با چشم دل از آن صحنه در ذهن خود پرورانده را به تجلی گذارده است؟ در بیان این مطلب که در این پژوهش به چه دلیل دو نسخه ی مذکور از این دو دوره انتخاب گشته است باید گفت که دو نسخه ی برگزیده از لحاظ موضوعی با یکدیگر هماهنگ بوده و هر دو دارای مضمونی حماسی اند و در واقع خاوران نامه ی ابن حسام تقلیدی از شاهنامه ی فردوسی است؛ از طرفی این دو نسخه ی خطی مربوط به دو دوره ی متفاوت بوده که شاهنامه ی شاه طهماسبی متعلق به دوره ی اوج نگارگری ایران است که در آن شاهد غنای رنگ، ترکیب بندی منسجم و پرداخت موفق نگاره ها هستیم، و نیز نسخه ی خاوران نامه که مربوط به مکتب تجاری شیراز در دوره ی ترکمانان می باشد دارای ویژگی های سبک شناسی خاص خود می باشد که می توان گفت بهترین و کاملترین اثر باقی مانده از خاوران نامه از این دوره می باشد و هر یک از نسخ مزبور به پیروی از سبک هنری رایج زمان خود، دارای تمایزات و اختلافاتی بوده اند که این مسأله به هر چه بهتر شدن بررسی تطبیقی تصاویر کمک شایانی خواهد کرد. طی بررسی هایی که از 17 نگاره دو نسخه فوق الذکر بعمل آمده است، می توان به این نتیجه رسید که تصویر آسمان اکثر اوقات، هماهنگ با مضمون نهفته در دل ماجرا بازنمایی شده است که هنرمند مطابق با نگره ی خود به مدد طرح و رنگ و شیوه ی شخصی خود در تجلی آن کوشیده است. واژگان کلیدی: مکتب ترکمانان شیراز، مکتب تبریز صفوی، شاهنامه شاه طهماسب، خاوران نامه، آسمان، نگارگری.