شهر و روستا به عنوان دو فضای جغرافیایی که دارای ساختار و کارکرد متفاوتی هستند در تعامل با یکدیگرند. یکی از جنبه های تعاملی شهر و روستا به شکل جریان جمعیتی است که به صورت مهاجرت های روستا-شهری نمود می یابد. همواره جریانی ازجمعیت، کالا، سرمایه، اطلاعات و تکنولوژی بین این دو محیط مبادله می شود. مهاجرت ها به ویژه مهاجرت های روستایی به دلیل عدم تعادل فضایی به وجود می آید و در مقاطعی از زمان این حرکت با سرعت و حجم بیشتری صورت می گیرد. یکی از پیامدهای مهاجرت های روستاییِ بدون برنامه، سکونت جمعیت در حاشیه شهرهاست. بدین ترتیب که بخشی از جمعیت شهرها را شهروندان فقیر و کم درآمد تشکیل می دهند که به دلیل عدم تمکن مالی، مجبور به سکونت در فضاهای نامطلوب اطراف شهر شده اند. مساکن کوچک، حداقل امکانات رفاهی و در بسیاری از موارد بدمسکنی و فقدان تسهیلات، در نهایت به محرومیت های اقتصادی-اجتماعی این گروه منجر می شود. محدوده مورد مطالعه این تحقیق، سه محله کارگران، جوادیه و موسی بن جعفر در شمال و شمال غرب شهر بیرجند است که به عنوان سکونتگاه های غیررسمی و مناطق حاشیه نشین شناخته می شوند. تحقیق حاضر از نظر هدف، از نوع تحقیقات کاربردی؛ از حیث ماهیت و روش انجام، توصیفی-تحلیلی و از لحاظ شیوه جمع آوری اطلاعات، ترکیبی از روش های اسنادی-پیمایشی است. روش نمونه گیری تصادفی و از نوع سهمیه ای می باشد. حجم نمونه نیز با استفاده از فرمول کوکران، 370 خانوار تعیین شد. داده های حاصل از پرسشگری از سرپرستان خانوار در محدوده مطالعه، به وسیله نرم افزار spss مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفت. شاخص های گرایش مرکزی و پراکندگی در قسمت آمار توصیفی و برای آزمون فرضیات آزمون های آماری کای مربع (chi-square) و t همبسته مورد استفاده قرار گرفته است. نتایج نشان دهنده آن است که دلایل اقتصادی، از عمده ترین عوامل در مهاجرت از روستا است. ارزانی زمین و توان مالی اندک نیز از علل سکونت خانوارهای مهاجر، در این محلات است. سایر یافته های تحقیق نیز نشان می دهد در مقابلِ افزایش درآمد، هزینه ها نیز افزایش یافته است بنابراین مهاجران پس اندازکمی دارند. برای تجزیه و تحلیل وضعیت اجتماعی محله و ساکنان مهاجر، با طرح 90 سوال به صورت طیف لیکرت، میزان مشارکت مهاجران در بهبود شرایط کالبدی محله، اعتماد افراد به یکدیگر و روابط همسایگی، امنیت محلات، میزان رضایتمندی از زندگی در محلات حاشیه، همچنین آسیب ها و مشکلاتی که ساکنین در مناطق حاشیه نشین، با آن مواجه هستند، مورد مطالعه قرار گرفت. یافته ها نشان می دهد میزان امنیت، اعتماد، مشارکت، رضایتمندی از زندگی و روابط همسایگی بعد از مهاجرت نسبت به زمان زندگی در روستا کاهش یافته است.

امروزه فقیرترین قشر روستایی را افراد بدون زمینِ کشاورزی یا با زمین کشت اندک، تشکیل می دهند. گردشگری روستایی با ایجاد فرصتی راهبردی سبب تنوع اقتصاد جوامع محلی، ایجاد فرصت های شغلی، افزایش سطح رفاه و افزایش درآمد در روستاها شده و باعث ثبات و استقرار جمعیت در روستاها و جلوگیری از مهاجرت-های بی رویه، حفظ تعادل اکولوژیکی منابع طبیعی و حفظ ویژگی های فرهنگی روستا می شود. بر این اساس می-توان گفت که یکی از بهترین راه های کاهش مشکلات اجتماعی و اقتصادی، توسعه گردشگری روستایی است، در اینجاست که لزوم مدیریت و کنترل اثرات آن، به ویژه اثرات اقتصادی – اجتماعی بر جامعه میزبان، اهمیت می-یابد. استان مرکزی با داشتن ده روستای هدف گردشگری، که از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری، به دلیل دارا بودن جاذبه های طبیعی و انسانی، شناخته شده اند، گردشگران را به سوی خود جذب می-کند، بنابراین شناخت اثرات اقتصادی و اجتماعی گردشگری، جهت کاهش اثرات منفی و تقویت اثرات مثبت، اهمیت می یابد. پژوهش حاضر به لحاظ هدف از نوع تحقیقات کاربردی و به لحاظ ماهیت و روش از نوع تحقیقات توصیفی – تحلیلی می باشد. روش جمع آوری اطلاعات ترکیب از دو روش اسنادی و میدانی بوده که به کمک پرسشنامه و تکنیک های مشاهده و مصاحبه با مطلعین کلیدی انجام شده است. برای آزمون فرضیات این پژوهش از نرم افزار spss و آزمون های آماری کای دو وt تک نمونه ای و برای تهیه نقشه های مورد نیاز از نرم افزارgis arc، بهره گرفته شده است. پرسشگری از مردم و نتایج حاصل نشان داد که ساکنین روستاهای هدف گردشگری تأثیرات مثبت گردشگری را با میانگین 40/3، بر وضعیت اقتصادی خانوارها تائید کردند، هم چنین یافته ها نشان داد که گردشگری تأثیر چندانی بر تثبیت جمعیت نداشته است، تجزیه و تحلیل آماری نرخ رشد سالانه جمعیت (درصد)، دوره پس از تعیین روستاها به عنوان هدف گردشگری(90-1385)، که مقدار آن 71/3- درصد می-باشد، نیز موید این امر می باشد. واژگان کلیدی: توسعه روستایی، گردشگری، اثرات اقتصادی – اجتماعی، استان مرکزی