چکیده: جامعه شناسی ادبیات، یکی از شیوه های جدید و کار آمد نقد متون ادبی است و امروزه، در تحلیل انواع ادبی نوین، به ویژه رمان معاصر کاربرد فراوان دارد. از آنجا که رمان واقعگراست و از دید نویسنده پیوندی مستقیم میان واقعیت و حقیقت وجود دارد، پس حقیقت فرد و زندگی او را می توان، در قصه ی اجتماع (رمان) یافت. نجیب کیلانی به عنوان ادیب و نویسنده ی مصری و پیشوای ادبیات اسلامی، صاحب رمان های بلند، چندین داستان کوتاه، نمایش نامه و آثار پژوهشی می باشد. رمان های او را می توان در چهار سطح گُنجاند: رمان های رومانسی، رمان های تاریخی، رمان های مربوط به غم و مشکلات مسلمانان خارج از محدوده جهان عرب و رمانهایی با ویژگی واقع گرایی اسلامی که در آن به مسائلی از قبیل عدالت، آزادی و رفاه می پردازد. رمان های« لیل و قُضبان» و « الّذین یحترقون» نجیب کیلانی، به لحاظ موضوع و مضمون، دارای سبک واقع گرایی انتقادی _ اجتماعی هستند و نویسنده در آن برای مشکلات موجود راه حل هایی ارائه می دهد یا خواننده را به پیدا کردن راه حلّی اساسی فرا می خواند. البته نویسنده در طرح درونمایه ی داستان، مبتکر و نو آور نیست، بلکه همان مسائل ساده و روزمره ای که هرروز همه ما در زندگی با آن مواجه هستیم، با نگاهی دقیق مطرح می کند. « لیل و قُضبان» حکایت زندانیانی است که از سلطه استعمار و استبداد، به فریاد آمده و به دنبال مبارزه با ظلم و ستم و تحقق آزادی و عدالت اجتماعی در جامعه خویش می باشند. کیلانی در این رمان زندان را نمادی از این جامعه قرارداده است. « الّذین یحترقون» زبان حال روستائیانی است، که از عدالت اجتماعی و رعایت حقوق انسانی، در جامعه کوچک خویش محروم هستند. فردی عدالت پیشه و انسان دوست در جستجوی حق- از میان روستائیان محروم از حقوق خود- بر می خیزد. البته نویسنده در هریک از دو رمان، به مسائل اجتماعی دیگری چون: طلاق، رشوه، انحراف،سرقت و زن، ازدواج، وحدت و ... پرداخته است. روش این پژوهش توصیفی _تحلیلی بوده است، که ابتدا از روش کتابخانه ای و مطالعه ی کتاب ها و مقاله ها اطلاعات اولیّه ی کلّی جمع آوری شد. سپس با استفاده از روش تحلیل محتوا، مسائل اجتماعی در هریک از دو رمان جداگانه مورد بررسی قرار گرفته است. ? یافته های این پژوهش حکایت از این دارد که رمان، یکی از کامل ترین انواع ادبی است که می تواند به مطالعات جامعه شناختی نوین، پاسخ دهد و دو رمان نجیب کیلانی که ازسبک واقع گرایی تبعیّت کرده، بازتابی از جامعه نویسنده و نمودی جامع و کامل از مشکلات و مسائل جامعه کیلانی می باشند. ?