اندرزنامه ها مهمترین بخش ادبیات پهلوی هستند که به کلمات قصار، لطیفه ها و مجموعه ای از سفارشها و نصایح گفته می شوند. برخی از این اندرزهای پهلوی به صورت پرسش و پاسخ است ، مانند اندرزیادگار بزرگمهر، که اندرزنامه ای است به زبان فارسی میانه منسوب به بزرگمهر وزیر دانای انوشیروان. این متن شامل اندرزهای اخلاقی و دینی است و شرح برخی اصول و قواعد آیینی زردشت نیز در آن آمده است. به دلیل آنکه اندرزهای ایرانی در دوره اسلامی تاثیرگذار بوده اند؛ نویسندگان دوره اسلامی آنها را به زبان عربی ترجمه کرده اند «یادگار بزرگمهر» نیز در دوره اسلامی از اهمیت بسیاری برخوردار می گردد و بخشهایی از آن به زبان عربی در کتاب «جاویدان خرد» ابن مسکویه ترجمه و تلخیص شده است و سپس به فارسی راه یافته است. در این رساله متن فارسی میانه«یادگار بزرگمهر» بررسی و با متن عربی آن مقایسه می شود. هدف بررسی دقیق متن اندرزنامه و محتویات آن و تفاوت متن فارسی میانه و متن عربی است.

ماه نیایش و آبان نیایش نام دو دعا از نیایش های پنجگانه به زبان اوستایی است که در «خرده اوستا» آمده است. متن اوستایی این دو دعا در سالهای 700 تا 900 میلادی به زبان فارسی میانه ترجمه شده است. ترجمه های اوستا به فارسی میانه زند نامیده می شود. ترجمه این دو نیایش لفظ به لفظ و پایبند به متن اصلی است. مترجم برای هر واژه اوستا، بر اساس صورت ظاهری واژه و اشتقاقی که برای آن می پنداشته، معادلی از زبان فارسی میانه برگزیده است. در این ترجمه ترتیب واژه ها در جملات اوستایی رعایت شده و به همین دلیل جملات ساخت طبیعی زبان فارسی میانه را ندارند و گاه برای درک معنای ترجمه فارسی میانه به ناچار باید به متن اوستایی رجوع کرد. هدف از انجام این پژوهش بررسی وجوه اشتراک و افتراق متن اوستایی و ترجمه فارسی میانه ماه نیایش و آبان نیایش، چگونگی درک مترجم از مقولات دستوری زبان اوستایی و توانایی مترجم در انتقال مفاهیم این دو نیایش است.

یادنامه هنینگ، اثری است وزین که به قلم بنام ترین ایران شناسان و محققان نوشته شده است و در آن می توان انبوهی از اطلاعات در زمینه های گوناگون ایران شناسی را به دست آورد. این یادنامه گستره ای بزرگ از شاخه های مختلف ایران شناسی را در بر می گیرد. موضوعاتی مانند سانسکریت، ایرانی باستان، اوستایی و فارسی باستان، تا گویش ها و زبانهای ایرانی مانند تاتی و شغنی همه در این مجموعه قرار دارند و بیش از هر گفته ای، می توانند باز تابی از عمق دانشی و اطلاعاتی باشند که در لابلای این سطور گنجانده شده است. گرچه بیش از سی سال از نگارش این اثر بزرگ می گذرد اما همچنان می توان آن را یکی از منابع مرجع، به ویژه در زمینه زبان شناسی محسوب داشت. در این پایان نامه سعی شده است تا با تهیه فهرستی الفبایی از واژه های این یادنامه، استفاده از آن برای دانشجویان و محققان آسانتر گردد. این فهرست واژگانی همراه با ارجاعاتی همانند علائم اختصاری مقاله ها، نام زبانها و نیز شماره صفحه است.

کهن الگوی گاو نر همچون دیگر نمادهای کهن در صنایع دستی باستانی ایران، مفهومی جاودانه دارد. در این پژوهش نخست تمامی اساطیر مرتبط با گاو نر در متون کهن بررسی شده است. سپس با استفاده از روش های رایج در روانشناسی اعماق برای مطالعات اسطوره شناختی و نماد شناسی، اساطیر کهن ایران و مجالس نمادین منقوش بر صنایع دستی هخامنشی بررسی شده تا این مفهوم جاودانه تبیین گردد. با توجه به این نتایج، کهن الگوی گاو نر یکی از نمادهای مبین گره های موجود در قسمت تیره روان انسان(سایه) است که طی مراحل قهرمانی اسطوره ای در فرایند رشد فردیت توسط انسان قهرمان قربانی می شود. در این فرایند قهرمان بر سایه خویش چیره گشته و پس از تکمیل فرآیند خودشناسی، به دوران پختگی و سرآغاز کمال راه می یابد. البته نتایج حاصل از کاربرد این روش ها قطعیتی ندارند و قابل نقد و بررسی می باشند. بر اساس منابع کهن اساطیری ایران آیین قربانی بر اساس اصل تکرار آیین ازلی و به منظور نیرو دادن به خورشید برای اطمینان از گردش به موقع روز و سال و ماه انجام می شده است.

خورشید نیایش، مهر نیایش و آتش نیایش نام سه دعا از نیایش های پنجگانه به زبان اوستایی اند که در «خرده اوستا » آمده اند. متن اوستایی این سه دعا در سال های 700 تا 900 میلادی به زبان فارسی میانه لفظ به لفظ ترجمه شده است. اوستایی زبانی تصریفی است که نقش نحوی واژه ها از طریق تصریف واژه در هشت حالت نشان داده می شود ولی فارسی میانه زبانی تحلیلی است در زبان فارسی میانه، حروف اضافه، آرایش واژه ها و بافت معانی روابط نحوی را نشان می دهد. از آن جا که مترجمان فارسی میانه متن اوستایی این سه نیایش را لفظ به لفظ ترجمه کرده اند، ترجمه این متون نحو معمول زبان فارسی میانه را ندارد و درک معنای متن فارسی میانه را دشوار ساخته است. هدف از انجام این پژوهش مطالعه تحولات ساختمان زبان از نظر مقولات دستوری و چگونگی درک زبانی مترجمان از متن اوستایی خورشید نیایش، مهر نیایش و آتش نیایش است. کلید واژه ها: خورشید نیایش، مهر نیایش، آتش نیایش، اوستایی، فارسی میانه، اوستا، زند

ترجمه تفسیر طبری ترجمه ی فارسی«جامع البیان فی تفسیر القرآن» از محمد بن جریر طبری است. این ترجمه از کهن ترین آثار منثور فارسی دری است که به دستور منصور بن نوح سامانی (اواسط قرن چهارم هجری قمری) بوسیله-ی گروهی از فقیهان و علمای مذهبی خراسان و ماورالنهر انجام شده است. واژه ها و ترکیبات این کتاب به لحاظ ساخت واژی گونه هایی نادر در زبان فارسی قرن چهارم به شمار می روند. همچنین نحو جملات و ترتیب قرار گرفتن واژه ها در جمله نیز در خور توجه است. در بسیاری موارد ویژگی های ساخت واژی و نحوی این کتاب تحت تأثیر زبان فارسی میانه است. در این اثر واژه ها و ترکیباتی را می توان دید که از نظر ساخت و از نظر موارد کاربردی متأثر از فارسی میانه اند نیز بخشی از ترجمه تفسیر طبری ترجمه آیات قرآن است و ویژگی منحصر بفرد آن معادل های فارسی است که مترجمان برای واژه ها و ترکیبات عربی برگزیده اند. البته لازم به ذکر است که مترجمان این اثر در بخش ترجمه آیات کاملاً سیاق زبان عربی را حفظ کرده اند و این اثر ترجمه ای است که به دلیل قداست متن مبدأ بیش از حد مبدأ محور است. به همین دلیل چنین زبانی نمی تواند یکی از زبان های رسمی یا کوچه و بازار قرن چهارم را به تصویر بکشد اما در بخش های صرف و نحو چنانکه پیشتر ذکر آن رفت می توان از ویژگی هایی سخن به میان آورد که از دیدگاه زبانشناختی حائز اهمیت است. بررسی مسائل صرفی و نحوی ترجمه تفسیر طبری، ویژگی های ساخت واژی و نحوی زبان فارسی در شمال شرقی ایران در قرن چهارم را بازمی نماید و از جهت تحولات زبان فارسی بسیار حائز اهمیت است. پیکره ی زبانی در این پژوهش از سوره ی فاتحه تا پایان سوره ی نسا (جلد اول و آغاز جلد دوم) براساس چاپ حبیب یغمایی است.

سرودهای مانوی به طور کلی به سه دسته سرودهای بلند، سرودهای دینی و سرودهای کوتاه تقسیم می-شوندکه از سروده¬های بلند منظومه¬های «هویدگمان» و «انگدروشنان» باز مانده است. هُویَدَگمان یکی از سرودهای مانوی است که به تقلید از دو زبور مانی سروده شده است و به زبان پارتی است و قطعاتی ازآن به زبان سغدی نیزدردست است. این عنوان از نخستین کلمه بیت اول این مجموعه¬ گرفته شده است که در سرودنامه حاضر، هویدگمان برگرفته از عبارت: huwidagman ce pad tu frawadad… «نیکی بختی برای ما، چه به واسط? تو می¬دانیم...» است. مجموعه هُویَدَگمان دارای هشت بخش(هَندام) است که در آن سخن از روح سرگردان و پریشانی است که گرفتار حمله¬های دشمن شده و در آرزوی نجات دهنده¬ای است تا رستگار گردد. روح نومید است و فریاد می¬کشد «چه کسی نجات خواهدم بخشید؟»؛ و سرانجام در بخش ششم نجات دهنده ظاهر می¬شود و کلامی مهربان و عاشقانه بر زبان می¬راند وبه او نوید رهایی می¬دهد. دیوان می¬گریزند و مژده رستگاری به روح داده می¬شود. روح جامه نور بر تن می¬کند و از زندان ظلمانیِ تن آزاد می¬شود و به آسمان می¬رود. شناخت زبانهای ایرانی میانه غربی و ساختار نحوی آن اهمیت بسیار زیادی دارد زیرا از یک سو با ساخت نحوی زبانهای باستانی مربوط است و از سوی دیگر با اشراف بر آن می¬توان مبهمات نحوی فارسی امروز را حل کرد.

تفسیر شنقشی یکی از کهن ترین آثار منثور فارسی دری است. این کتاب با زبانی که ویژگی های فارسی دری دوره ی نخست و فارسی میانه را باهم داراست، از نظر زبانی از ارزشمندترین متون نخستین دوره ی اسلامی به شمار می رود. واژه ها، افعال و ترکیبات به کاررفته در این اثر نشان می دهد که به احتمال بسیار در اواخر سده ی چهارم یا اوایل سده ی پنجم نگارش یافته است. تفسیر شنقشی ترجمه ای صرفا تحت اللفظی نیست، بلکه گاه رنگ تفسیر و توضیح به خود می گیرد، ولی نحو اثر بیشتر تحت تاثیر متن عربی و ترجمه، تحت اللفظی بوده است. افزون بر صرف، در موارد اندک از نظر نحوی و بیشتر از همه آوایی این اثر در خور توجه است. در این اثر واژه ها، ترکیبات و برابرهای فارسی غریبی دیده می شود که از نظر ساخت، ریشه و بررسی های نحوی، صرفی و آواشناسی تحت تاثیر فارسی میانه است و کوشیده شد این تاثیر با آوردن شواهدی از زبان فارسی میانه نشان داده شود. این پژوهش با هدف بررسی ویژگی های زبان فارسی در سده ی چهارم و پنجم و تدوین بخشی از دستور تاریخی زبان فارسی به بررسی ویژگی های صرفی، نحوی، آوایی و ساخت واژی این اثرپرداخته است.پیکره ی زبانی در این پژوهش، تمام متن شنقشی است که شامل ده سوره ی آغاز قرآن می باشد و همین مقدار نیزکامل نیست و افتادگی دارد. در پنج فصل تدوین شده است که به ترتیب زیر می باشد: فصل اول. مبانی نظری و کلیات فصل دوم. آوا فصل سوم. صرف فصل چهارم. نحو و بررسی برابرهای فارسی متن فصل پنجم. نتیجه گیری

موضوع این پایان نامه تحلیل روند وندشدگی اسم و صفت دورة باستان از دیدگاه دستوریشدگی است. این پژوهش سیر تحول و تبدیل 14 اسم و صفتِ دورة باستان به پسوند در دورة نو زبان فارسی را با بهرهگیری از مثالهای سه دورة باستان، میانه و نو نشان میدهد. سپس روند دستوریشدگی این 14 پسوند اشتقاقی و شبهوند را بر اساس سازوکارهای دستوریشدگی هاینه (2003) میسنجد تا در نهایت نشان دهد آیا پسوندهای اشتقاقی زبان فارسی فرایند دستوریشدگی و صرفیشدگی را نشان میدهند و دیگر اینکه هر یک از 14 پسوند اشتقاقی مورد مطالعه چه درجه و میزانی از فرایند دستوریشدگی و صرفیشدگی را طی کرد ه اند. در پایان به طور خلاصه دریافت می شود که هر دو فرایند اتفاق افتاده است ولی درجه دستوری شدگی و صرفی شدگی در تمامی این پسوندها یکسان نیست و در نهایت همة آنها بر روی طیفی از دستوریشدگی و صرفیشدگی قرار دارد. پسوندهای مورد مطالعه در این تحقیق عبارتند از: -bān, -bad, -bar, -war, -wār, -dān, -estān, -zār, -gāh, -kade, -gūn, -dīs, -gar, -dār

«انگدروشنان» یکی از سرودهای بلند مانوی است که به تقلید از زبور مانی و پس از درگذشت وی به زبان پهلوی اشکانی سروده شده و قطعاتی از آن به زبان سغدی نیز به دست آمده است. در این سرود سخن از روح سرگردانی است که در آرزوی رستگاری نهایی است. زبان پهلوی اشکانی که از زبان های ایرانی میانه است، در شمال و شمال شرق ایران متداول بود ولی از صورت باستانی آن اثری به دست نیامده است. در این زبان با از میان رفتن تدریجی پایانه های صرفی، زبان ساده تر و از حالت تصریفی به حالت تحلیلی تبدیل شد. اگرچه این متن بارها توسط ایران شناسان برای بررسی عقاید مانوی مورد مطالعه قرار گرفته اما در این مطالعات کمتر به ویژگی های زبانی آن پرداخته شده است، لذا هدف از انجام این پژوهش بررسی مسائل آوایی، ساخت واژی، ریشه شناختی و تاحدودی بررسی نحوی زبان پهلوی اشکانی بر پایه متن «انگدروشنان» است.