چکیده به منظور بررسی ریخت شناسی برگ و میوه توس در رابطه با تنوع ژنتیکی بین رویشگاهی با استفاده از نشانگرهای ماکرو و میکرومورفولوژیکی، 3 رویشگاه در جنگل های هیرکانی شناسایی و از هر رویشگاه 30 پایه درختی، به صورت تصادفی و با فاصله حداقل 100 متر از یکدیگر انتخاب و نمونه های برگ و میوه جمع آوری گردید. با بررسی صفات ریختی برگ و بذر با استفاده از آنالیز واریانس آشیانه ای و تجزیه خوشه ای تنوع بین جمعیتی زیادی در این 3 رویشگاه مشاهده شد. در تجزیه به مولفه های اصلی صفات تعداد دندانه بین دومین و سومین رگبرگ، طول دمبرگ، فاصله پایه برگ تا پهن ترین نقطه برگ، عرض برگ در 9/0 طول برگ، تعداد رگبرگ ها، شکل نوک برگ، فاصله بین رگبرگ ها، و عرض باله بذر، صفات مهم برای تفکیک گونه های موجود در رویشگاه ها تشخیص داده شدند. برای تست صحت کار از آنالیز تشخیص استفاده شد که درستی کار را به اثبات رساند. در ادامه این فاز از تحقیق برای بررسی میزان تأثیر پذیری صفات از محیط از پلاستیسیتی استفاده شد که تقریباً همان صفاتی که صفات تفکیکی شناخته شده بودند، در این آنالیز نیز به عنوان صفاتی که بیشتر تحت تأثیر ژنتیک گونه (پلاستیسیتی کمتر) به شمار می روند. در فاز دوم این تحقیق صفات میکرومورفولوژیک روزنه، دانه گرده و کرک با استفاده از میکروسکوپ نوری و الکترونی مورد بررسی قرار گرفت. 3 نوع روزنه شامل: پاراستیک، آنموستیک و سیکلوستیک شناسایی شد که تیپ پاراستیک تیپ غالب بوده و از نظر موقعیت قرارگیری نسبت به سلولهای همراه، بالاتر بودند. برای انجام مطالعات گرده شناسی از روش استولیز استفاده شد و نوع دانه گرده در این سه رویشگاه مشابه و از نظر شکل، کروی کشیده (prolate spheroidal )، سه منفذی (tri- porate) با اندازه متوسط تشخیص داده شد. از نظر صفت کرک تفاوت قابل ملاحظه ای در این 3 رویشگاه مشاهده گردید. به طوری که نوع کرک در رویشگاه سیاه مرزکوه از نوع کرک غده ایی و گونه roth. betula pendula، رویشگاه سنگده کرک رشته ای کوتاه و گونه b. litwinowii doluch و رویشگاه شهرستانک کرک رشته ای بلند و کوتاه و گونه b. pubescens ehrhتشخیص داده شد. بنابراین با توجه به کلید های شناسایی موجود این صفت می تواند نسبت به سایر صفات در تشخیص تنوع ژنتیکی ارجحیت داشته باشد. کلمات کلیدی: توس، تنوع ژنتیکی، نشانگرهای مورفولوژیک، روزنه ، کرک، استولیز، دانه گرده