جمهوری اسلامی ایران به عنوان یک نظام مطلوب که از قواعد مترقی سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی ، قضایی و امنیتی برخوردار می باشد ؛ با اتکا به مبانی دینی و تمسک به موازین قانونی و قواعد مزبور و بهره مندی از ظرفیت های مردمی ؛ تجربه کاملاً ارزشی و نوینی از سیستم حکومتی است . نظر به اینکه پایه دینی نظام برگرفته از نظریه ولایت مطلقه فقیه و پایه مردمی آن منبعث از نظریه جمهوریت حکومت های مردم سالار می باشد ؛ بتبع ساختارهای رسمی و غیر رسمی نظام از قاعده مذکور تبعیت نموده، به گونه ای که ارکان پیش گفته در نهاد ارزشی شوراهای حل اختلاف نیز تبلور عینی و ملموس دارد . درخصوص رویکردهای نظری کارآمدی شوراهای حل اختلاف نظرات و دیدگاه های متهافتی مطرح می باشد . در این رساله سعی شده است که با تعمیق در رویکردهای اعتقادی ، اجتماعی، اقتصادی ، فرهنگی و قضایی و ساختارگرایی ؛ چگونگی شکل گیری و تأسیس نهادهای سازشی و حل اختلاف خصوصاً شوراهای مبحوثٌ عنه و سایر موارد مرتبط را مورد تجزیه و تحلیل علمی و کاربردی قرارداده و بررسی نماییم که آیا نهادهای مزبور توانسته اند با توسل به مشارکت های مردمی و بهره مندی از پتانسیل منابع انسانی ارزشی، متدین ، متعهد ، مسئولیت پذیر و آگاه و استفاده از ظرفیت های قانونی نسبت به ایفای رسالت ذاتی خویش که همانا برقراری صلح و سازش در مخاصمات و تنازعات وتحقق اصلاح ذات البین است؛فائق آیند؟ و آیا علی رغم چالش های فراروی پروسه مذکور و نارساییهای موجود ؛ در راستای تحقق اهداف قانونگذار در تأسیس نهاد پیش گفته و محقق ساختن سیاست های کلان نظام در بخش قضایی و همچنین هدف های ترسیمی ، راهبردها و چشم اندازهای موضوع برنامه های پنج ساله توسعه قضایی همانند ؛1- توسعه و تقویت مشارکت های مردمی در فرآیند رسیدگی شورایی و گسترش فرهنگ همکاری آحاد جامعه و نهادهای مدنی با قوه قضاییه . 2-گسترش و ترویج فرهنگ صلح و سازش و بسط و توسعه آموزهای دینی خصوصاً ویژگی عفو و گذشت در بستر و فضای عمومی جامعه . 3-گسترش بهره گیری از نهاد داوری . 4-پیشگیری از وقوع جرایم و کاهش محسوس دعاوی حقوقی و ایجاد فرصت برای تشکیلات قضایی به منظور بازتوانی لازم و بهبود کیفیت دادرسی . 5-ارتقاء اعتماد مردم به تشکیلات قضایی . 6- رسیدگی و تعیین تکلیف پرونده های مرجوعه با رعایت مولفه های دقت ، سرعت و صحت به منظور کاهش زمان دادرسی و جلوگیری از اطاله رسیدگی و تسریع در اجرای فرآیند به نحوی که احقاق حقوق عامه را با صدور آراء واقعی تأمین و تضمین نماید.7-التیام احساسات و عواطف در متداعیین ، حفظ شخصیت ارباب رجوع و تکریم آنان، صرفه جویی در وقت و هزینه ها و تورم زدایی از پرونده ها و حمایت از بزه دیدگان. 8- کاستن حجم پرونده های ورودی به مراجع قضایی دادگستری . کارساز ، موثر و موفق ظاهر گشته اند ؟ در این پایان نامه که با عنوان سازمان ، صلاحیت ها و آیین دادرسی شوراهای حل اختلاف تهیه و تدوین شده است . اهتمام لازم مصروف گردیده که تحقیقات علمی ، کاربردی و میدانی صورت پذیرفته و تجارب حاصله پیرامون موضوع مطروحه به طریق مبسوط و مستوفی و به نحو پارامتریک و قابل بهرهّبرداری در قالب فصل مقدماتی ، دو بخش و متضمن چهار فصل ، پانزده مبحث و در چارچوپ سی و نه گفتار ، شصت و یک بند و بیست و نه جزء مورد بررسی و تجزیه و تحلیل واقع و به منصه ظهور گذارده شود . در راستای تحقق این مهم و تجلی احسن و اکمل مراتب از حداقل یکصد و بیست منبع اعم از داخلی و خارجی بهره مند گردیده و سعی شده است که اهداف تحقیق که مبتنی بر تبیین پیشینه تاریخی شیوه های حل اختلاف در اسلام و ایران ، فلسفه تشکیل و زمینه های شکل گیری نهادهای سازشی و حل اختلاف از منظر تاریخی، اجتماعی ، فرهنگی و دینی و همچنین سیر تحولات قانون گذاری نهادهای مزبور در حقوق موضوعه ایران و جایگاه صلح و سازش در سیستم حقوقی برخی از کشورها و مشعر بر ماهیت ، مبانی ، نظامات ساختاری ، منابع انسانی ، آموزش و پشتیبانی و تجهیز ، برنامه و بودجه و نظارت و ناظر بر مباحث مربوط به حدود صلاحیت ها و اختیارات شوراهای حل اختلاف اعم از سازشی و رسیدگی و صدور حکم در نهاد مزبور و در ابعاد حقوقی و کیفری و همچنین ترتیب رسیدگی و چگونگی اتخاذ تصمیمات در شوراهای پیش گفته و نحوه اعتراض به آنها و طریق اجرای احکام صادره در نهاد موصوف در دو مقطع زمانی قبل و بعد از تاریخ تصویب قانون میِ باشد ؛ با تدقیق لازم و صرف وقت موسع تشریح و به طور اجمل متجلی گردد. علی ای حالٍ آنچه از بیان راهبردها و اهداف مذکور حاصل می شود ؛ جملگی بر این مطلب اشعار دارد که حل و فصل اختلافات و منازعات و تبلور مصالحه در مخاصمات با تمسک به شیوه های غیر رسمی و مستفید گردیدن از ظرفیت نهادهای سازشی و حل اختلاف واجد مرتبه ی خاص و دارای جایگاه ویژه ، ارزشمند و والایی می باشد که در صورت ارایه نقشه ی راه جامع متضمن اعمال برنامه ریزی دقیق ، تمهیدات بایسته و اتخاذ تدابیر ضابطه مند از سوی عناصر سازمانی متعهد، مجرب و مسئولیت پذیر و افرادی که واجد شیخوخیت و مقبولیت عامه بوده در نهاد های فوق الذکر ؛ می توان به کاهش حجم ورودی پرونده ها به تشکیلات قضایی ، جلوگیری از اطاله رسیدگی ، ممانعت از تحمیل هزینه های سنگین دادرسی به متداعیین ، رهایی اصحاب دعاوی مطروحه از پیچیدگی های مربوط به آیین دادرسی ؛ امیدوار بوده و مراجعین را به فرآیند قضاوت شورایی، پذیرش روش ها و راهکارهای مسالمت آمیز و اصلاحی در فضای مناسب ، آرام و به دور از هرگونه تنش رهنمون ساخته و صلاحیت حصری مراجع قضایی در رفع تنازعات را محدود و مضیق کرده و هر آینه موجبات احیاء روحیه احسان مبتنی بر اخوت ایمانی و انتفاء خصومات، کینه ها و بتبع افزایش همدلی، هم پوشانی، همبستگی، یگانگی و سازگاری و استحکام بنیان های خانوادگی و اجتماعی را فراهم و با تحقق صلح و سازش و اصلاح ذات البین در بستر جامعه ؛ ظهور پدیده مقدس آراء واقعی ، خروجی متضمن عدالت و تنظیم معادلات اجتماعی ، اقتصادی ، فرهنگی و... و النهایه ارتقاء اعتماد مردم به دستگاه قضایی را تأمین و تضمین نمود. در مقام جمع بندی و ابراز ملخص نتایج حاصله از تدوین رساله ی حاضر می توان به نکات ذیل الاشعار اشاره داشت که ؛ اولا ؛ نهاد های سازشی و حل اختلاف همواره از جایگاه ویژه مصالحه و گذشت که ملهم از آموزهای دینی ، اعتقادی و مولفه های تأثیر گذار اجتماعی است با تمسک به ظرفیت های ارزشمند میانجیگران و داوران واجد شرایط و عناصر متخصص ، مجرب و مسئولیت پذیر به منظور حل و فصل دعاوی و اختلافات از طریق غیرقضایی ؛ بهره مند گردیده اند .ثانیاً ؛ ایرادات و ابهامات وارده بر پروسه ی فعالیت شوراهای حل اختلاف براساس مقررات سابق و جاری به طور مجمل و در قالب شش بند کلی تبیین و احصاء گردیده است . ثالثاً ؛ اهم مزایا و معایب نهاد ارزشی مزبور به ترتیب در یازده و هفت بند بر شمرده گردیده است .رابعاً ؛ در راستای رفع نسبی مشکلات فراروی شوراهای حل اختلاف و به منظور برون رفت از شرایط حاضر و ارتقاء عملکرد مراجع مرقوم ؛ پیشنهادهایی در ابعاد کوتاه و میان مدت ارایه و در تبیین خلاصه ی مشکلات قانون و آیین نامه جاری نهاد مزبور ؛ اهتمام لازم به عمل آمده است. خامساً ؛ به نظر می رسد چنانچه به تبلور و توسعه مشارکت های مردمی و بهره مندی از توانایی های آنها و استفاده از نیروهای خدوم و ارزشی در جهت برقراری و استقرار صلح و سازش در جامعه باور آورده و ضمن اعمال نظارت های بایسته ؛ به آنان اعتماد نماییم و همچنین نقشه راه و سازکارهای متناسب و مناسب را برای پشتیبانی ، هدایت و بهره برداری شایسته از حرکت های ارزشی نهادهای خدمت رسان مزبور تأمین و مهیا سازیم ؛ قدر متقین می توانیم به وصول خروجی های مثبت و موثر در فرآیند موصوف امیدوار باشیم . کلید واژه ها : نهادهای سازشی و حل اختلاف ، شیوه های حل اختلاف و مصالحه ، ماهیت، مبانی ، ساختار و روش ها ، ترتیب رسیدگی و تصمیمات در شوراهای حل اختلاف ابعاد مفهومی : در موضوع مفهوم شناسی و تعریف واژگان اصلی ؛ مفاهیم کاربردی در مطالعه به عمل آمده به نحو مستوفی تبیین شده است و در حوزه های پیشینه تاریخی و زمینه ها و فلسفه شکل گیری و شیوه های حل اختلاف و تشریح ماهیت ، مبانی ، ساختار سازمانی و روش های شورای حل اختلاف و همچنین در بخش آیین رسیدگی و خصوصاً در مباحث صلاحیت ها و ترتیب دادرسی و اتخاذ تصمیمات در شوراهای مزبور به این مهم توجه گردیده و به طور مبسوط به آن پرداخت شده است . مهمترین مفاهیم کاربردی مذکور عبارت انداز؛ 1-نهاد های سازشی و حل اختلاف . 2-آیین های عرفی صلح و سازش . 3- زمینه ها و فلسفه ی تشکیل نهادهای سازشی و حل اختلاف . 4- جایگاه صلح و سازش در سیستم های حقوقی .5- ماهیت و مبانی .6- ساختار سازمانی و روش ها .7- مفاهیم مرتبط با حوزه صلاحیت ها و مفهوم، فواید و ویژگی های آیین دادرسی شوراهای حل اختلاف. 8- کلیه مفاهیم ناظر بر ترتیب رسیدگی و طریق اتخاذ تصمیمات و چگونگی اعتراض به آن ها و اجرای احکام شوراهای حل اختلاف که از جمله می توان به شرایط شروع به رسیدگی و تشریفات مترتبه بر فرآیند مزبور ، شیوه ابلاغ اوراق قضایی ، انواع احکام و قرارها ، واخواهی ، تجدیدنظر خواهی ، اجرای احکام اشاره نمود.