عدس (lens culinaris medik.) یک منبع غذایی مهم برای بشر است که منشأ آن در خاک های حاصلخیز خاور نزدیک بوده است. آبیاری تکمیلی و کاربرد بهینه کود نیتروژن مناسب ترین روش برای تثبیت عملکرد عدس در مناطق نیمه خشک می باشد. لذا به منظور بررسی اثرات آبیاری تکمیلی، کود نیتروژن و تلقیح با باکتری ریزوبیوم بر عملکرد دو رقم عدس در شرایط دیم آزمایشی در مزرعه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه زنجان به صورت کرت های دوبار خرد شده در قالب بلوک های کامل تصادفی با 3 تکرار انجام شد. در این آزمایش آبیاری در پنج سطح (بدون آبیاری، آبیاری در مرحله گلدهی، آبیاری در مرحله پر شدن دانه، آبیاری در مراحل گلدهی و پر شدن دانه و آبیاری کامل) به عنوان کرت اصلی، نیتروژن شامل چهار سطح (0، 30، 60 کیلوگرم در هکتار و تلقیح با باکتری ریزوبیوم) به عنوان کرت فرعی و نوع رقم شامل دو نوع رقم (بومی زنجان و آذر) به عنوان کرت فرعی – فرعی انتخاب گردیدند. اثر آبیاری تکمیلی و نیتروژن بر روی کلیه صفات اندازه گیری شده (عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، ارتفاع بوته، تعداد شاخه های فرعی و تعداد غلاف در بوته) به جز تعداد دانه در غلاف در سطح احتمال یک درصد معنی دار بود به طوری که آبیاری کامل بیشترین میزان عملکرد دانه به مقدار 1026 کیلوگرم در هکتار تولید کرد و آبیاری در مراحل گلدهی و پر شدن دانه، آبیاری در مرحله گلدهی و آبیاری در مرحله پر شدن دانه عملکرد دانه را به ترتیب 6/76، 39 و 20 درصد نسبت به شرایط بدون آبیاری افزایش دادند. کاربرد 30، 60 کیلوگرم نیتروژن و تلقیح با باکتری ریزوبیوم عملکرد دانه را به ترتیب 9/23، 5/47 و 8/67 درصد نسبت به تیمار شاهد افزایش داد. اثر نوع رقم بر روی عملکرد دانه، عملکرد بیولوژیک، ارتفاع بوته، تعداد شاخه های فرعی و تعداد غلاف در بوته و تعداد دانه در غلاف معنی دار بود. بیشترین میزان عملکرد مربوط به رقم بومی زنجان به میزان 650 کیلوگرم در هکتار و کمترین میزان عملکرد مربوط به رقم آذر به میزان 587 کیلوگرم بر هکتار بود. اثر متقابل آبیاری و نیتروژن بر روی کلیه صفات اندازه گیری شده به جز تعداد دانه در غلاف در سطح احتمال یک درصد معنی دار بود. تیمار آبیاری کامل و تلقیح با باکتری ریزوبیوم با تولید 1538 کیلوگرم در هکتار عدس بیشترین و تیمار بدون آبیاری و بدون مصرف نیتروژن با تولید 302 کیلوگرم در هکتار عدس کمترین میزان عملکرد را داشتند. اثر آبیاری تکمیلی و نیتروژن بر روی غلظت عناصر غذایی بخش هوایی عدس معنی دار بود. تیمار آبیاری کامل غلظت نیتروژن، فسفر، کلسیم، منیزیم، آهن و منگنز را به ترتیب 8/27، 29، 12، 20، 9/16 و 16 درصد افزایش و غلظت پتاسیم، روی و مس را به میزان 33، 14 و 6/28 درصد نسبت به تیمار بدون آبیاری کاهش داد. سایر تیمارهای آبیاری از لحاظ غلظت عناصر غذایی بخش هوایی، با تیمار بدون آبیاری اختلاف معنی داری نداشتند. تیمار تلقیح با باکتری ریزوبیوم غلظت نیتروژن، فسفر، کلسیم، منیزیم، آهن و منگنز را به ترتیب 46، 44، 29، 38، 29 و 25 درصد افزایش و غلظت پتاسیم، روی و مس را به میزان 22، 33 و 54 درصد نسبت به تیمار شاهد کاهش داد.