به منظور ارزیابی تنوع ژنتیکی صفات مورفولوژیکی و زراعی و بررسی اثر تنش کم آبی روی آن ها در 33 جمعیت از گونه triticum boeoticum و هشت جمعیت از triticum urartu آزمایشی به صورت طرح کرت های خرد شده بر پایه بلوک های کامل تصادفی در سال زراعی 90-1389 در ایستگاه تحقیقاتی دانشکده کشاورزی دانشگاه تبریز انجام شد. تجزیه واریانس با در نظر گرفتن شرایط واجد و فاقد تنش در کرت های اصلی و 41 جمعیت مورد مطالعه به همراه دو رقم زراعی گندم نان (الوند و مغان) در کرت فرعی انجام شد. صفات مورد مطالعه عبارت از ارتفاع بوته، طول برگ، عرض برگ، طول سنبله اصلی، تعداد کل پنجه ها در هر بوته، تعداد پنجه های بارور در هر بوته، تعداد سنبلچه، تعداد دانه در سنبله اصلی، وزن کل سنبله ها، عملکرد دانه در بوته، تعداد روز تا ظهور سنبله، بیوماس بخش های هوایی گیاه و شاخص برداشت بودند. تجزیه واریانس چند متغیره اختلاف معنی داری بین سطوح تنش و بین جمعیت های مورد مطالعه را نشان داد. در تجزیه واریانس تک متغیره اختلاف بین جمعیت های مورد مطالعه در سطح احتمال یک درصد برای کلیه صفات معنی دار بود که نشان دهنده وجود تنوع ژنتیکی بالا در بین جمعیت ها است. اثر متقابل جمعیت ×تنش برای هیچ یک از صفات معنی دار نشد و اثر تنش تنها بر ارتفاع بوته، طول سنبله اصلی، تعداد پنجه های بارور در هر بوته، تعداد دانه در سنبله اصلی، عملکرد دانه در بوته، وزن کل سنبله ها، بیوماس و شاخص برداشت معنی دار به دست آمد. مقایسه گروهی بین دو گونه t. boeoticum و t. urartu نشان داد که بین دو گونه از نظر اکثر صفات اختلاف معنی داری وجود دارد. با انجام مقایسه میانگین جمعیت های 216.tb، 176.tb، 200.tb، 3tb.، 320tb. و 120.tb با در نظر گرفتن صفاتی مانند طول سنبله اصلی، تعداد سنبلچه در سنبله اصلی، عملکرد دانه در بوته و روز تا ظهور سنبله به عنوان جمعیت های برتر شناسایی شدند. محاسبه ضرایب همبستگی بین میانگین صفات نشان داد که عملکرد دانه با تعداد دانه در سنبله اصلی، ارتفاع بوته و وزن کل سنبله ها به ترتیب بیشترین همبستگی مثبت و معنی دار و با روز تا ظهور سنبله و شاخص برداشت همبستگی منفی و معنی دار در سطح احتمال یک درصد دارد. با انجام تجزیه رگرسیون گام به گام در متوسط شرایط نرمال و تنش کم آبی مشخص شد که تعداد دانه در بوته، طول برگ، عرض برگ و ارتفاع بوته از اجزای موثر بر عملکرد هستند. نتایج تجزیه علیت نیز حاکی از آن بود که طول سنبله و تعداد سنبلچه در سنبله اصلی بیشترین اثر غیر مستقیم را بر عملکرد دانه دارند. تجزیه خوشه ای به روش وارد و بر اساس کلیه صفات جمعیت ها را در دو خوشه قرار داد. بررسی انحراف از میانگین کل نشان دهنده برتری گروه اول به گروه دوم بود. علاوه بر این با انجام تجزیه کلاستر برای در نظر گرفتن عرض جغرافیایی و ارتفاع از سطح دریا الگوی تنوع ژنتیکی و پراکنش جغرافیایی جمعیت ها با یکدیگر تا حدودی منطبق بودند. با انجام تجزیه به عامل ها بر اساس روش تجزیه به مولفه های اصلی و چرخش وریماکس، سه عامل 4/86 درصد تغییرات مربوط به صفات اولیه را توجیه کردند که عامل اول، دوم و سوم به ترتیب عامل عملکرد دانه و مولفه های عملکرد، خصوصیات رسیدگی و عملکرد بیولوژیکی و ظرفیت پنجه زنی نامیده شدند. بر اساس عامل اول جمعیت های 320.tb، 114.tb، 10.tb، 176.tb و 216.tb، از نظر عامل دوم جمعیت های 216.tb، 176.tb، 181.tb، 316.tb، 77tu. ، 162tu. و 3.tb و از نظر عامل سوم جمعیت-های 277.tb، 230.tb، 206.tb، 316.tb، 320.tb، 10.tb، 52tb. و 15.tu جمعیت های برتری بودند. به طور کلی نتایج این مطالعه نشان که، تنوع موجود در گونه های وحشی اینکورن جمع آوری شده از مناطق جغرافیایی مختلف ایران علاوه بر صفات موروفولوژیک و زراعی تا حدودی متأثر از ارتفاع از سطح دریا و عرض جغرافیایی نیز بوده است و استان های کرمانشاه و لرستان به عنوان نواحی جغرافیایی برخوردار از نظر تنوع ژنتیکی مطلوب شناخته شدند.