در جوامعی که مذهب نقش مهمی را ایفا می کند روابط با عناصر مذهبی و گروههای مختلف دینی و مذهبی تاثیر بسیاری در همه ارکان جامعه و به ویژه سیاست و عملکرد سیاستمداران، امنیت قلمرو و پیشرفت فرهنگی جامعه دارد. بنابراین بررسی مذهب به عنوان یکی از شاخصه های فرهنگی و تاثیر آن در جامعه امری ضروری است. این پژوهش بر این فرضیه استوار است که سامانیان با به کارگیری سیاست مدارا با دیگر ادیان و مذاهب و دوری از تنش و برخورد با خلفای عباسی توانستند زمینه های برقراری امنیت فکری را در قلمرو خود فراهم آورند و موجب پیشرفتهائی در زمینه فرهنگ گردند. تلاش بر این است تا فرضیه مزبور را به شیوه توصیفی تحلیلی به اثبات برسانیم. سامانیان ابتدا تحت تابعیت سیاسی و معنوی خلفای عباسی بودند اما به مرور سیادت سیاسی و سپس معنوی خلفا نزد آل سامان کاهش یافت و در آخر از بین رفت اما این موضوع سبب نگردید سامانیان در مقابل خلفا قرار گیرند، همانطور که مسلمان و حنفی بودن ایشان سبب آزار و تعقیب اقلیت های دینی و فرق اسلامی در قلمرو این خاندان نشد. در دوره اسلامی و به ویژه در مقطع مورد بحث ادیان و مکاتب یهود، زرتشتی، مسیحیت، بودایی، مانوی و مزدکی و علاوه بر اینان فرق مختلف اسلامی از جمله شیعه، خوارج و اهل سنت پیروان خاص خود را در مناطق تحت نفوذ آل سامان داشتند. سامانیان با مدارا و تساهل مذهبی که تا حدی از مختصات فقه حنفی و نیز مولود همزیستی دیرپای ادیان مختلف در خراسان و ماوراءالنهر بود، عملکرد و رفتاری شایسته با ساکنان قلمرو خویش داشتند. در ضمن اینکه سامانیان برای علما و فقهای جامعه احترام زیادی قائل بودند ودر سالهای امارت این خاندان این قشر از نزدیکان دربار سامانی بودند. هر چند در سالهایی از حکومت آل سامان اختلاف برخی از علما با امیران سامانی به همکاری ایشان با لشکریان یا دشمنان این خاندان انجامید و در نهایت از علل غیرمستقیم سقوط سامانیان بود.