امیر عنصرالمعالی در قرن چهارم و پنجم هجری، کتابی در چهل و چهار باب برای پسر خود گیلان شاه نوشته است، تا تجربیات خود را در مسایل گوناگون زندگی به او بیاموزد. این کتاب نثری ساده دارد و حکایاتی که مولف آورده است، همه خواندنی است و آن را می توان نموداری از تمدن اسلامی پیش از مغول به شمار آورد. سعدی از درخشان ترین چهره های ادب ایرانی در قرن هفتم است. گلستان حاصل تجربیات، سفرها و مطالعات او است. طرز سخن او بر استواری لفظ و روانی معنی مبتنی است. در این پایان نامه سعی شده است، بین گلستان سعدی و قابوس نامه عنصرالمعالی مقایسه ای انجام گیرد و این دو اثر از لحاظ موضوع، محتوا، سبک، نگارش و ... مورد بررسی قرار گیرند و عمده شباهت ها و تفاوت های این دو اثر ذکر گردد. ضرورت این مقایسه به این جهت است که خوانندگان با علوم و معارف این دو کتاب و هم چنین با افکار و اندیشه های دو مولف بیشتر آشنا گردند و نیز به این پرسش که آیا سعدی در تصنیف گلستان به قابوس نامه نظر داشته است یا خیر؟ و اگر داشته تا چه حد از علوم و معارف آن استفاده کرده است ؟ پاسخ داده شود.

یکی از شرح های مثنوی معنوی که در نوع خود بی بدیل و در شبه قاره از جایگاه ممتازی برخوردار است، "کلید مثنوی" از اشرف علی تهانوی است که به زبان اردو انتشار یافته و در ایران ناشناخته مانده است. پژوهشگر قصد دارد پس از ترجمه و تعلیق جلد یکم "کلید مثنوی" از زبان اردو به فارسی، به بررسی و تحلیل احوال و افکار و آثار مولف آن بپردازد و خصوصیات بارز کتاب را بیان نموده و ویژگی ها، نوآوری ها و ابتکارات تهانوی را در شرح مثنوی بررسی کند.

مولانا محمدبن یحیی سیبک از مردم خراسان و منتسب به نیشابور است. وی در زمان شاهرخ می زیست. سال وفات او(582 ق-1448 م) بوده است. وی مردی دانشمند بود، و در خط و نظم و نثر نیز صاحب فن بود. این نویسنده کتاب "حسن و دل" را به سال 840 ه.ق ساخته است. "حسن و دل" داستانی است عرفانی که به زبان سمولیک و با نثری مسجع نوشته شده و دارای تازگی ها و لطایف ویژه ای است. چنان که از متن داستان بر می آید انگیزه ی این تصنیف، نمایش تلاشی است پر حادثه برای دستیابی به "آب حیات" که نویسنده پس از عرض تأویلاتی بسیار و در مسیر این تلاش ها آدمی را به عرفان رهنمون می کند و اما در این نمایش، صحنه، تن و جان آدمی است، بازیگران، اعضای آن! "حسن و دل" سیبک، بی شک می تواند در زمره ی یکی از شاهکارهای سمبلیک ایران و جهان قرار گیرد. چنین اثر ژرفی در کنار التذاذ هنری حاصل از آن، شایستگی آن را دارد که مورد بازاندیشی و تأمل قرار گیرد، تا بدین وسیله بتوان با ژرف اندیشی و غور در ساختمان صوری، محتوای درونی، بلاغت حاکم بر بافت آن و سایر ویژگی های ساختاری در آن، موارد ارزشمندی را در آن یافت. به همین دلیل، محور کلی پایان نامه بررسی امکانات ساختاری و صوری نهفته در داستان "حسن و دل" و ویژگیهای محتوایی و تحلیل محتوا است. درک موارد مذکور یقینابینگر اهمیت چنین داستانی و لزو بازاندیشی در آن است. پایان نامه حاضر به منظور بررسی و تحلیل "حسن و دل" سیبک نیشابوری ، به شیوه ی کتابخانه ای نوشته شده است و یافته های پژوهش به شکل توصیفی و تحلیلی ارایه شده اند.

جام جم اوحدی، که با باور سراینده ی آن در برگیرنده ی همه ی حقایق مورد نیاز انسان برای نجات و رسیدن به کمال است، منظومه ای به زبان فارسی و در قالب مثنوی است. این مثنوی در پنج هزار بیت و به پیروی از وزن و سبک حدیقه الحقیقه ی سنایی سروده شده است ولی از نظر بیان شیرین تر و روان تر از آن است و از نظر مضامین، ضمن نزدیکی به تجارب مردم روزگار خود، در بیان نکته ها و موضوعات اخلاقی، عرفانی و تربیتی اثری ارزشمند و موفق است. در ادبیات فارسی، جام و مترادفات و ترکیبات آن بارها دستمایه ی مضمون آفرینی و رمز پردازی های شاعران و عارفان قرار گرفته است. از آن جایی که "می" با نفی خودی، عارف را به اتحاد با موضوع معرفت خویش می کشاند، جام، رمزی از محل تجلی معرفت واقعی (دل) است. در پهنه ی اندیشه ی هر عارف شاعر یا هر شاعری که ابیاتی عارفانه سروده است، رمزپردازی از جام، شگفت نمی نماید، زیرا به مانند بسیاری از واژه ها چنان توسع معنایی یافته است تا ظرف بیان ژرفای اندیشه ی فلسفی یا عرفانی قرار گیرد. روشن است واکاوی این گستره معنایی و رمز گشایی از واژه ی "جام" که تقریبا از وجوه مشترک زبان عارفانه و دستگاه واژگانی آن هاست، ضمن تبیین کیفیت رمزپردازی و توسع معنایی واژه های عادی، به ما در شناخت جنبه هایی از فرایند ارتباطات کلامی عرفا و ژرف اندیشی بیشتر در نظام اندیشگانی و منظومه معنایی آنها یاری می رساند. از آن جا که تاکنون از یک سو، تحقیقی جامع درباره ی جام و انواع و اقسام و مراتب و اجزای مختلف آن و چگونگی کاربرد آن در دستگاه واژگانی و زبانی صوفیه انجام نشده است و از دیگر سو، درباره ی جام جم اوحدی به عنوان تنها اثر مستقل و متمرکز در باب "جام جم" که بی شک ناظر بر ارتباطی بینامتنی با کاربرد آن در متون پیش از اوست. به طور خاص، پژوهشی صورت نگرفته است، ضرورت چنین تحقیقی آشکار می شود. این پژوهش با روشی توصیفی – تحلیلی تلاش می کند تا ضمن بررسی در زمانی سیر تطور زبانی و معنایی واژه ی "جام" آن را در ساختار مثنوی جام جم اوحدی واکاوی و تحلیل نماید. بنابر نتایج این پژوهش واژه ی "جام" و ترکیب " جام جم" با بهره مندی از پیشینه ی معنایی و کارکردهای رمزناکانه آن در دستگاه زبانی و فکری صوفیه در نزد اوحدی به اوج توسع معنایی می رسد.

اردکان ازشهرهای کهن ایران دارای گنجینه های گرانبها و ارزشمند از میراث زبانی اقوامی است که در طول هزارها و سده ها در آن زیسته، رشد کرده و بالیده اند. تحقیق و پژوهش از این میراث گرانبها از اصلی ترین مسئولیت پژوهشگران این حوزه است.در پژوهش حاضر تلاش شده تابا جمع آوری داستان های عامیانه ی اردکان و تحلیل و بررسی آن ها، به این گنجینه ی گرانبها یاری گردد. گردآوری داستان های عامیانه بیشتربه منظورآشنایی و الفت با زندگی مردم انجام می پذیرد، و یکی از امتیازات داستان های عامیانه ی اردکان ،نگاه ویژه ، دگرگون وهنرمندانه به این داستان هاست. داستان های عامیانه اردکان با تنوع های بیانی و درقالب تابلوهایی هنرمندانه ،ذهن مخاطب را نوازش می دهند، وتعلیمی بودن این دسته از داستان ها ، در درجه اول اهمیت قرار دارد.دراین نوع داستان ها، سرگذشت ِبسیاری از افراد خوب وبد بیان می شودو ازاهداف والای آن ها آشنایی با فرهنگ مذهبی،تعلیم وتربیت،هدایت وعبرت آموزی انسان در قالب داستان است. پرداخت عناصر داستانی دراین قصه ها به گونه ای است که مخاطب دربرخورد با آنان به مثابه یکی از شخصیت های داستان حضورفعال دارد.