شنبلیله با نام علمی trigonella foenum-graecum l. یکی از قدیمی ترین گیاهان زراعی، مرتعی و دارویی است که دارای خواصی از قبیل اثر تقویتی، التیام بخشی، افزایش شیر مادران، کاهنده قند و کلسترول خون می باشد. خشکی عامل اصلی کاهش تولید محصول در سرتاسر جهان است و توده ها یکی از منابع ژنتیکی مهم در بهبود محصولات در مناطق خشک هستند. به منظور بررسی تأثیر تنش خشکی بر برخی ویژگی های مورفولوژیکی شش توده گیاه دارویی شنبلیله پژوهشی در دو بخش آزمایش جوانه زنی در آزمایشگاه و کشت در شرایط مزرعه انجام گردید. آزمایش جوانه-زنی بر پایه فاکتوریل و در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی با دو فاکتور و سه تکرار اجرا گردید. فاکتور اول شامل تیمار آب مقطر (شاهد) و محلول های 5، 10، 15، 20، 25 و 30 درصد پلی اتیلن گلیکول 6000 به ترتیب با پتانسیل های (صفر، 5/0-، 48/1-، 95/2-، 91/4-، 35/7- و 27/10- بار) و فاکتور دوم شامل شش توده شنبلیله به اسامی شیراز، اردستان، تیرانچه، یزد، جهرم و هندی بود. برای دو سطح تنش 35/7- و 27/10- بار هیچ جوانه زنی مشاهده نشد و نتایج تجزیه واریانس حاصل از سایر سطوح تنش نشان داد که اثر تنش خشکی و توده بر صفات درصد جوانه زنی، سرعت جوانه زنی، طول ساقه چه، طول ریشه چه و وزن خشک گیاهچه معنی دار بود (01/0p<). همچنین اثر متقابل توده و تنش خشکی فقط برای صفات سرعت جوانه زنی، طول ساقه چه و طول ریشه چه معنی دار گردید. با افزایش تنش خشکی میانگین تمامی صفات کاهش معنی داری نشان دادند. اما شدت کاهش در آن ها متفاوت بود به نحوی که در بالاترین سطح تنش درصد جوانه زنی کمترین کاهش نسبی را داشت و سرعت جوانه زنی بیش ترین واکنش را به تغییر پتانسیل آب نشان داد. توده اردستان برای صفات سرعت جوانه زنی، درصد جوانه زنی و طول ساقه-چه بالاترین میانگین را نشان داد. برای طول ریشه چه توده یزد و برای وزن گیاهچه توده تیرانچه دارای بالاترین میانگین بودند. آزمایش مزرعه ای بر روی شش توده شنبلیله به صورت کرت های خرد شده نواری (استریپ پلات) در قالب طرح پایه بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار به اجرا درآمد. عامل اصلی شامل سطوح 20% (شاهد)، 40%، 60% و 80% تخلیه رطوبت قابل استفاده خاک بود. هر واحد آزمایشی شامل 5 ردیف کاشت به طول 3 متر با فاصله ردیف های 30 سانتی متر و فاصله بوته ها روی ردیف 5/12 سانتی متر بود. نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که اثر اصلی تنش در کلیه صفات مورد بررسی معنی دار بود و در میان توده ها تنوع وجود داشت. مقایسه میانگین ها نشان داد در اثر تنش خشکی شاخص های رشد (روز تا گلدهی، روز تا رسیدگی، ارتفاع بوته، تعداد انشعاب اولیه) و اجزاء عملکرد (تعداد غلاف در بوته، تعداد دانه در غلاف، تعداد دانه در بوته، وزن هزار دانه) کاهش یافت و منجر به کاهش عملکرد بیولوژیک و عملکرد دانه گیاه گردید. همچنین تنش منجر به کاهش غلظت عناصر پتاسیم و منیزیم و افزایش غلظت کلسیم در اندام هوایی گیاه شد. در مقایسه بین توده ها، بالاترین عملکرد بیولوژیک و عملکرد دانه متعلق به توده اردستان بود. مطالعه نمودارهای سه بعدی نشان داد توده های اردستان، شیراز و تیرانچه در مقایسه با دیگر توده ها دارای عملکرد بالا در هر دو شرایط تنش و بدون تنش بودند. بررسی نمودار بای پلات و تجزیه خوشه ای توده ها نیز نشان داد که می توان از توده های اردستان، شیراز و تیرانچه برای اصلاح ژنتیکی تحمل به خشکی در شنبلیله بهره برد.