یکی از پربارترین دوره های شعر معاصر فارسی، دوره ای است که اصطلاحاً از آن با عنوان«ادبیات مقاومت» نام برده می شود. آثاری که در این دوره ی ادبی جای می گیرند عمدتا مرتبط با دوران دفاع مقدس پدید آمده اند. هرچند به لحاظ تاریخی، می توان ادبیات مقاومت را از آغاز دوره ی مشروطیت در اشعار شاعران مشروطه ردیابی نمود، و آثار ادبی را که با هدف مبارزه با استبداد و برانگیزاندن مردم ایران پدید آمده اند جزو رگه های آغازین ادبیات به شمار آورد. لکن به طور اخص امروزه آنچه که ادبیات مقاومت خوانده می شود آثار هنری است که در پیوند با حماسه سازی مردم ایران در دوران هشت سال دفاع مقدس و پس از آن پدید آمده اند. نکته مهم در این باره، تحول های زبانی و تصویری و معنایی است که همخوان با موضوع این آثار در آن ها پدید آمده اند. آنچه که مسلم است اکثر سبک شناسان بر این باورند که پس از دوره ی سبک خراسانی، بن مایه های زبانی و تصویری و معنایی حماسی در ادب فارسی به لحاظ بسامد رو به افول نهاده است. خوشبختانه در آثار دوران مشروطیت و دوره ی دفاع مقدس بار دیگر رویکردهای حماسی در قالب ساخت های زبانی و تصویری و معنایی در آثار هنری و ادبی ایران ظهور پیدا کرده است. بنابراین بایسته است پژوهش های سبک شناختی در این باره صورت گیرد. با این مقدمه می توان گفت هدف اصلی این پایان نامه پاسخ به پرسش هایی است که درباره ی چگونگی بروز این بن مایه ها و علت های اجتماعی، تاریخی، هنری و ادبی پدید آورنده و تقویت کننده و فراگیر کننده ی آن هاست.

رویکردهای نقد ادبی جدید، با پرداخت های دیگرگونه به متون ادبی، امکان برساختن معانی متعدد و پایان ناپذیر را برای این آثار فراهم می آورند و عنصر مرگ را از حیات آثار ادبی می ستانند؛ در این میان نقد نو (فرمالیسم امریکایی) که همزمان و در ادامه ی جریان فرمالیسم روسی در حدود دهه ی سی در امریکا پدیدار شد، در حقیقت نخستین تلاش منتقدین ادبی بوده است برای اصالت بخشیدن به متن و رهاندن متون ادبی از داوری های شخصی که از تحمیل عناصر بیرونی به متن آغاز می شد و با به دست دادن معنایی نهایی و مناقشه ناپذیر در نهایت پایان می یافت. شفیعی کدکنی که بررسی اشعار او هدف اصلی این تحقیق است، از بزرگ ترین شاعران عصر ماست که در کنار دانش و نبوغ فوق العاده و تحقیق و تفحص در زمینه های علمی و ادبی، با آخرین تئوری های شعر و شعرشناسی آشناست و در عالی ترین حد، ادبیات گذشته و معاصر را می شناسد.گذشته از اینها، تسلط بر زبان های خارجی (از جمله عربی، انگلیسی، آلمانی) سبب شده تا با نقد نو و نقد امریکایی و روسی آشنایی کامل داشته باشد.آشنایی با قرآن و جهان بینی اسلامی و همچنین تاریخ و فرهنگ ایران او را در سلک صاحب نظران علوم دینی و مذهبی در آورده است. او به عرفان اسلامی گرایشی خاص دارد و البته عرفان را هم با تفکر انتقادی می نگرد، هم در گفته ها (در کلاس) و هم در شعرهایش. شفیعی کدکنی راجع به هستی صاحب اندیشه است و غالباً در برخورد با مشکلات دنیای بیرون به دنبال راه حل می گردد و پیشنهاد هم می دهد. انسانی است که نسبت به وقایع سیاسی و اجتماعی و فرهنگی و اخلاقی عکس العمل نشان می دهد و در مجموع می توان گفت، فردی درون گرا نیست، جمع آفاق و انفس است، هم از درون انسان حرفی برای گفتن دارد هم از بیرون و جامعه. بسیاری از اشعارش فرا زمان و فرا مکان است. عاطفه و موسیقی در شعر او بسیار قوی است و در عروض کم ایراد است. «ده برابر شعرهای چاپ شده اش، شعر چاپ نشده دارد».(سخنان شفاهی محمد افشین وفایی) از یک سو پژوهشگری سخت کوش و باریک بین است و از سوی دیگر شاعری دل آگاه. آثار فراوان و ارزنده ای در زمینه ی شعر و متون ادبی به جا گذاشته است. م. سرشک دو مجموعه ی شعری دارد که ابتدا به تفاریق چاپ شده و در سال های پس از انقلاب به صورت دو مجلد چاپ شد، که هر مجلد شامل تعدادی از مجموعه های شعر اوست، که بعضی قدیمی هستند و بعضی از این مجموعه ها شامل شعرهای جدید اوست. شعر او در این سال ها مورد توجه منتقدان و صاحب نظران بوده است و کتاب ها و مقالاتی نیز در زمینه ی بررسی شعر وی منتشر شده است که من در حد توان به این کتاب ها و مقالات مراجعه کرده ام و از نظرات این بزرگواران در این کار تحقیقی بهره برده ام که علاقمندان می توانند در قسمت منابع و مآخذ نام این آثار و نویسندگان آن را ملاحظه فرمایند. مقدم بر بخش های اصلی پایان نامه، اشاره ای به شرح احوال و زندگی شفیعی کدکنی آمده است تا خوانندگان با شخصیت ِوی آشنایی اجمالی حاصل کنند، این آشنایی بی تردید در جهت دادن به شناخت شعر او بی تأثیر نیست، اگرچه در بخش های بعدی نیز آشنایی با م.سرشک و زمینه های معنایی و عاطفی آن از طریق تفسیر فرم و معنای بعضی از آثار ا و تا اندازه ای میسر می گردد. تحقیق پیش رو در دو بخش مباحث نظری و نقد عملی تنظیم شده است. در بخش نخست کوشیده ام خلاصه ای مفید شامل توضیح زمینه ها و دلایل پیدایش رویکرد فرمالیستی و معنا گرایی در نقد، و نظریه ها و آراءِ نظریه پردازان شاخص و تأثیر گذار از این روش را به دست دهم. در این زمینه لازم به ذکر است که بیشتر منابع فارسی مربوط، در زمینه ی معرفی رویکرهای جدید نقد ادبی، نقد ساختارگرا (در دهه ی شصت) به بعد را مطمح نظر خود قرار داده و پیش از آن نیز تنها به فرمالیسم روس پرداخته اند و در این میان در باب نقد نو (فرمالیسم امریکایی) منابع محدودی در اختیار داشته ام. در بخش نقد عملی،از آنجا که تأکید بر بررسی دفاترِ شعرِ م.سرشک بود، بررسی عملی آثار وی، بر مبنای فرمالیسم را اساس کار خود قرار داده ام،و با توجه به حجم بالا ی اشعار برای پرهیز از طولانی شدن بحث ناگزیر از هر مجموعه ی اشعار وی فقط دو شعر انتخاب و مورد نظر قرار گرفته است. در بخش سوم نقد تئوری معناشناسی مورد نظر بوده است و نظرات معنا گرایان را برای آشنایی بیشتر خودم، مورد بررسی قرار داده ام و سپس مقالاتی در باره ی زبان، سبکِ شعر شفیعی کدکنی؛ موسیقی درونی شعر شفیعی کدکنی؛ اسطوره و نقش آن در شعر شفیعی کدکنی؛ طبیعت نگری و طبیعت ستایی در شعر شفیعی کدکنی؛ به مباحث اضافه گردیده که به نظر نگارنده می تواند قسمتی از شناخت معنا گرایانه ی شعر شاعر باشد و امیدوارم مورد توجه اساتید گرانقدر قرار گیرد. در بخش چهارم نقد عملی منتخب اشعار بر اساس نظریه ی معنا گرایانه (از هر مجموعه فقط یک شعر) انجام گردیده است. به کار گرفتن شیوه های نقد فرمالیستی و معنا گرایانه در بررسی «فرم» و «معنا» وکشف ساختار اشعار وی در مجموعه های مختلف شعری اش و در درک معنا ی اشعار از رهگذر کشف عناصر سازنده ی متن و بررسی رابطه ی ساختاری این عناصر، به خود من ثابت کرد که اشعار شفیعی کدکنی نه تنها از لحاظ فرم و معنا، چیزی کم از سروده های شاعران معاصر ندارد، بلکه به جرأت می توان گفت از لحاظ ساختار و معنا می تواند قله ی هنر شاعری این عصر محسوب گردد.

اندیشه ی جست و جو گر آدمی همواره در تلاش بوده که از پس همه ی اشیا و جانداران مفهومی فراتر قراردهد. نماد ها دنیایی پر رمز و راز و پنجره هایی به افقی گسترده از بر داشت ها و تجربیات مختلف انسان هستند. « سمبل» از مهمترین مباحثی است که در کلام ادبی به کار گرفته می شود. بهره مندی از «سمبل» در کلام، گونه ای از کلام ادبی را به وجود می آورد که زیبایی و جذابیت آن نظر مخاطبان را بیشتر از دیگر گونه ها به خود جلب می کند. چرا که مطالعه ی متون سمبلیک خواننده را نا خواسته به فکر و تأمل وا می دارد تا به عمق کلام پی ببرد و از حلاوت و شیرینی این کشف بهره مند شود. گروهی از ادبا به خصوص شعرای ایران در به کار گیری « سمبل» در سخن خود توفیقات چشمگیری حاصل نموده اند. و از این طریق نیز راهی به میدان پژوهش و تحقیق برای اهل ادب و هنر گشوده اند. هدف از نگارش این پایان نامه تحلیل و بررسی نماد های اجتماعی در شعر معاصر با تکیه بر اشعار نیما یوشیج، مهدی اخوان ثالث و احمد شاملو است.این تحقیق در چهار فصل تدوین یافته است. ابتدا در بخش مقدمه به تعاریف و کلیّاتی درباره ی سمبل پرداخته شده است. فصل اول به اجمال در بر گیرنده ی این مباحث است : تصویر نمادین، کارکرد تصویر نمادین و تصویر نمادین در بافت شعر. فصل دوم سمبولیسم عرفانی: شرح و تفسیر نماد های عرفانی، بانگاهی به نماد های چهار شاعر بزرگ ( سنایی، عطار، مولوی و حافظ). فصل سوم سمبولیسم در شعر معاصر: مکتب سمبولیسم، اوضاع اجتماعی حاکم بر شعر معاصر، خاستگاه نماد، قلمرو معنایی نماد، سمبولیسم اجتماعی در شعر نو و... . ودر فصل چهارم به دلایل نمادگرایی در شعر نیمایی و تحلیل و بررسی نماد های اجتماعی سه شاعر بزرگ معاصر: نیما یوشیج، اخوان ثالث و احمد شاملو پرداخته شده است. حاصل این تحقیق، تحلیل و بررسی نماد های اجتماعی- سیاسی و جایگاه آن ها در شعر شاعران مورد نظر است.که بیشترین تأثیر پذیری را از اوضاع و احوال اجتماعی – سیاسی داشته اند

موضوع پژوهش حاضر بررسی مسایل اجتماعی در دیوان انوری است. در این تحقیق ابتدا کلّیاتی در مورد جامعه شناسی ادبیات ، رابطه ادبیات و جامعه آمده است. سپس انوری، شاعر قرن ششم ایران، معرفی شده و اوضاع اجتماعی عصر انوری بیان شده است. در ادامه ی تحقیق مباحث اجتماعی موجود در دیوان انوری شامل آداب و تشریفات ، ارزش ها ی اجتماعی ، عدالت ، امنیّت ، تصویر زن در دیوان انوری ، جایگاه تصوّف ، طنز و هجو و هزل ، انتقاد از اوضاع زمان ، مسائل اخلاقی ، فرهنگی ، سیاسی واقتصادی مطرح شده است وهر یک از موضوعات ذکر شده با ذکر شواهدی از دیوان تحلیل و بررسی شده است.

در دنیای کنونی آزادی یکی از مهمترین مفاهیمی است که توجه بشر امروز را به خود جلب کرده است و در واقع امروزه انسان بیش از آن که به مفاهیم دیگر بیندیشد ، به آزادی می اندیشد . در ایران نیز از دیر باز آزادی مورد توجه قرار گرفته است . اما در گذشته ، آزادی معنا و مفهومی دیگر برای ایرانیان داشته است . از نظر عرفی آزادی به معنای رهایی از قید اسارت بوده است . همچنین رهایی از قید نفس که در ادب عرفانی ما نیز بازتاب فراوانی دارد ، از دیگر معنای آزادی است که در ایران بسیار مورد توجه بوده است . به طور کلی در ایران در روزگار گذشته ( به استثنای آزادی از قید اسارت و یا بردگی ) تنها آزادی درونی مورد توجه بوده است . اما پس از وقوع انقلاب مشروطه تحت تأثیر غرب ، نوعی از آزادی مطرح شد که برخلاف انواع پیشین آن در ایران ، معنوی و درونی نبود . چرا که غربیان تعریف دیگری از آزادی داشتند و آزادی مد نظر آنان آزادی برونی بود . آزادی ای که با توسل بدان می توانستند دنیای برونشان را بر طبق میل و اراده شان تغییر دهند . این نوع آزادی برای نخستین بار پس از انقلاب مشروطه در جامعه ایران مورد توجه قرار گرفت . به تبع طرح آن در جامعه ، این مسأله در ادبیات نیز مطرح گردید . بنابراین می بینیم که ادبیات مشروطه به ویژه شعر مشروطه سرشار است از ستایش آزادی در معنای غربی آن . در این دوره برای نخستین بار در شعر فارسی از آزادی مذهب ، آزادی مدنی ، آزادی زنان ، آزادی بیان ، آزادی اندیشه سخن گفته می شود و آزادی به یکی از اصلی ترین موضوعات شعری این دوره بدل می گردد . و شاعرانی چون فرخی ، عشقی ، عارف ، بهار و لاهوتی بسیاری از اشعارشان را به « آزادی » اختصاص می دهند . از این رو پژوهش حاضر نیز دیدگاه های گوناگون این شاعران را درباره آزادی مورد بحث و بررسی قرار می دهد .

چکیده : علی حاتمی یکی از تاثیرگذارترین شخصیت های سینمای ایران است که روایت های هنری وگفتگوهای منحصر به فرد دارد. ردپای گفتگوهای فیلم های وی را باید در حوزه ی ادبیات جستجو کرد. از تاریخ بیهقی گرفته تا نثر دوره ی قاجار، از شاهنامه تا اشعار مشروطه خواهان، از اقتباس داستان های مثنوی تا کنایه و ضرب المثل و اشعار و ترانه های جاری در ادبیات فولکلوریک، همه وهمه به خوبی در تمامی آثار او مشهود است. ردیابی ریشه ی گفتگوهای گیرای وی که به شدت تحت تاثیر ادبیات است، موضوعی است که در این رساله واکاوی می شود و مورد پژوهش قرار می گیرد .

ده? آغازین قرن بیستم با ظهور مکتب روان کاوی آفرینش " زیگموند فروید" (1856-1939م) و همراهی نو روان کاوانی چون آلفرد آدلر، کارل گوستا یونگ، کارن هورنای، اریک فروم، به منزل? انقلابی بزرگ در نگرش به ماهیّت و شخصیّت انسان بود.مکتب روان کاوی وآراء فروید به صورت گسترده بر هم? عرصه های هنر و دانش بشری تأثیر داشت. در ادبیات و رمان نویسی نیز، نویسندگان برای بازتاب ذهن و روان شخصیت های داستان به روان کاوی و باورهای فروید روی آوردند. نقد روان کاوی نیزبا تحلیل روان شناختی فروید بر آثار ادبی، نمایشنامه و داستان شکل گرفت. صادق چوبک (1295- 1377) با تأثیرپذیری از آراء فروید، در رمان سنگ صبور و برخی داستان های کوتاه از جمله انتری که لوطیش مرده بود، بعدازظهر آخرپاییز و پیراهن زرشکی و... به شیو? جریان سیال ذهن به بازنگری ابعاد روانی شخصیت های داستانی می پردازد، که با بهره گیری از اصطلاحات و مفاهیم روان کاوی فروید می توان به تحلیل روان شناختی و نشانه شناسی این داستان ها پرداخت.

آثار عین القضات همدانی مشحون دیدگاه های ادبی است که بسیاری از آن ها بسیار بدیع و مبتکرانه است. برخی از این دیدگاه ها، شامل در باطن معنا، بی خویشتن نویسی، جدال با خاموشی نوشتار و نیز حقیقت معنای معنا یا شعر و آیینه است. نگارنده ی متن، سعی در تبیین این دیدگاه ها داشته و به این نتیجه رسیده است که دیدگاه های ادبی قاضی همدان، در بسیاری از مواقع، قابل تطبیق با آراء و دیدگاه های ادبی مدرن است؛ ازجمله ی این ها شعر و آینگی است که قابل انطباق با نظریه ی مرگ مولف است. در این راستا، به دیدگاه های انتقادی قاضی در حیطه ی ادبیات، به ویژه برتری صورت یا معنا و عینیّت یا غیریّت اسم و مسمی و... پرداخته و وی در این زمینه، صاحب سبک شناخته شد. قاضی در پاره ای از نگره ها، مانند شعر اندامی و نوشتن در عالم بی خویشی و مطابقت برداشت نویسنده و خواننده (شعر و آیینه)، دنباله روی پیشینیان بوده؛ اما در این زمینه، منفعل نبوده است. وی همچنین درباره ی برخی از دیدگاه هایی که گذشتگان عنوان کرده اند، دست به انتقاد می زند، دیدگاه هایی همچون عینیّت و غیریّت اسم و مسمی و شعر اندامی. بنابراین، عین القضات همدانی عارفی شناخته می شود که در بسیاری از زمینه ها ی ادبی، ابراز عقیده کرده و در برخی از آن ها، طرحی نو درانداخته است.

پایان نامه حاضر از بررسی سیاست و حکومت در متون نثر ، قرن چهارم و پنجم با تکیه بر متون (تاریخ بیهقی ، قابوس نامه و سیاست نامه) تهیه گردیده است. این مجموعه در چهار فصل تنظیم گردیده و مباحثی را تحت عناوین سیاست ، سیاست در ادبیات فارسی ، اهمیت مشورت ، استبداد و خودکامگی ، توجیه شرعی ، سیاست داخلی و خارجی ، حکومت و انواع آن ، ارکان حکومت (پادشاه ، وزیر ، انواع دیوان های حکومتی) مورد بحث و پژوهش قرار داده است. و در نهایت به بررسی نامه ها ، عهدنامه ها و قراردادهای حکومتی در آن دوران پرداخته است. کلیدواژه ها: سیاست ، حکومت ، تاریخ بیهقی ، قابوس نامه ، سیاست نامه

فضاآفرینی یکی از شگردهای رایج در آفرینش های هنری و ادبی است و در زمینه ی ادبیات داستانی از پراهمیت-ترین عناصر است؛ به گونه ای که می توان گفت توفیق نویسنده در پدید آوردن و شکل دادن و ارائه ی دیگر عناصر داستان، وابسته به توانایی او در آفرینش فضای مناسب در داستان است. فضاآفرینی از عناصر غیرمستقل داستان است، فرایندی است که بر اثر عوامل دیگر داستان چون پیرنگ، صحنه، شخصیّت، سبک، نماد و ضربآهنگ اثر پدید می آید. به علاوه عناصر مهمی چون زمان، مکان نیز در ایجاد آن مشارکت می کنند. احمد محمود، رمان نویس سرشناس معاصر ایران، عنصر فضاآفرینی را در رمان هایش به نحوی بارز و پردامنه به کار گرفته است و یکی از مشخصه های متمایز کننده ی آثار او، فضاآفرینی است. میزان بهره مندی او از عنصر فضاآفرینی سبب شده است آثار او جزو ادبیات اقلیمی قرار بگیرد.

در این پژوهش فرایندهای واژه سازی به شیو? ترکیب در بوستان سعدی بررسی شده است. واژه سازی و اشکال آن (ترکیب و اشتقاق) به دستگاه ساختواژی زبان مربوط می شود. در پژوهش حاضر الگوهای واژه سازی پس از تحقیق و بررسی و با توجه به منابع مربوط در این زمینه استخراج گردید. تعداد 1587 واژ? مرکب براساس واژه سازی از دیدگاه نظری? ایکس تیره در 83 الگو و پنج گروه اسم، صفت، فعل، قید و حرف مرکب طبقه بندی شدند. نتایج حاصل از این پژوهش عبارتند از: ـ الگوهای سازند? واژه های مرکب استخراج و فهرست گردید. ـ این الگوها هنوز رایج اند و به صورت ادبی و در زبان محاوره کاربرد دارند. ـ هیچ کدام از این الگوها در گذر زمان کاربرد خود را به طور کامل از دست نداده اند. چنانکه برخی زایا و برخی راکد می باشد. اگر مشخصه های معنایی به اقسام کلمه اضافه می کردیم می توانستم الگوهای واژه سازی ای را در بوستان سعدی پیدا کنیم که امروزه به کار نمی روند. بنابراین برای پاسخ به برخی از نیازهای واژه سازی می توان الگوهای رایج در گذشته زبان فارسی را احیا کرد، مانند: فرخ سروش. کلیدواژه: ساختواژه (صرف)، تصریف، واژه سازی، اشتقاق، ترکیب، تکواژ، کلم? مرکب، بوستان سعدی.

پیش از اسلام باده و باده خواری در میان جشن¬ها و آیین¬های دینی و ملی ایرانیان مرسوم بوده است.اما با ظهور اسلام و تحریم باده در قرآن این رسم مذموم می¬شود و زشت ترین گناهان به شمار می آید.در این پایان نامه سعی شده است با بررسی عوامل ورود مضمون شراب در شعر فارسی مشخص شود که اجتماع و فرهنگ گذشته ایران اقتضای سرودن اشعار خمریه را داشته اشت. اغلب صاحب نظران بر این باورند که خمریه سرایی فارسی متأثر از خمریه سرایی عرب است اما این تحقیق نشان می دهد که خمریه سرایی عرب متأثر از ارتباط و آشنایی مستقیم اعراب با فرهنگ ایرانی است.از آنجا که حیات شعری شاعران پیوند نزدیکی با اوضاع سیاسی و اجتماعی روزگارشان دارد گسترش بیش از پیش اسلام در ایران درقرون چهارم و پنجم فضای ادبی ایران را برای تغییر سبک آماده می کند.تمایل عارفان به استفاده از زبان شعر در بیان مفاهیم عارفانه و بهره گیری آنها از زبان شعر درباری سبب می شود که به مرور الفاظ و اصطلاحات خمریه وارد ادب عرفانی شود و از این رهگذر معانی بلند عرفانی در قالب الفاظ و اصطلاحات اشعار خمری بیان می شود و آمیختگی لفظ باده حقیقی و باده عرفانی در شعر به حدی می رسد که تفکیک معانی مجازی و حقیقی این الفاظ تنها با شناخت و درک معانی تعبیرات عرفانی میسر میشود.