نام پژوهشگر: الهام زرین کلاه

تفسیر مجاهد بن جبر و روش شناسی آن
thesis وزارت علوم، تحقیقات و فناوری - دانشگاه تربیت مدرس - دانشکده علوم انسانی 1390
  الهام زرین کلاه   نصرت نیل ساز

مجاهد بن جبر از مشهورترین مفسران تابعین در قرن دوم و از موثق ترین شاگردان ابن عباس و از راویان امام علی (ع) است. مجاهد از پایه گذاران اجتهاد در تفسیر قرآن می با شد. بسیاری از رجالیون وی را ستوده اند و عده ی معدودی نیز، مورد جرح قرار داده اند. مجاهد را متهم به تفسیر به رأی، مراجعه به اهل کتاب و تمایل به خوارج کرده اند. در کتاب های رجالی، مشایخ و شاگردان بسیاری برای وی ذکر شده است. طبق روایات، وی از محبان و معتقدان به ولایت امام علی (ع) است. غیر از روایات فراوانی که در تفاسیر روایی از مجاهد نقل شده است، تفسیری مستقل با عنوان "تفسیر مجاهد" وجود دارد. نسخه ی خطی از این تفسیر، به شماره ی 1075 در دارالکتب المصریه در قاهره نگهداری می شود که مبنای چاپ های مختلف تفسیر مجاهد قرار گرفته است.گفته شده دو نسخه از این تفسیر نزد محمد صالح برغانی بوده،که در کربلا نگهداری می شود. مهم ترین ویژگی این تفسیر مانند سایر تفاسیر روایی کهن، اختصار و شرح و توضیح واژگان و عبارات قرآن است، به گونه ای که 65 درصد از مجموع روایات آن، به تبیین لغوی اختصاص یافته است. در این تفسیر از ابزارهای دیگر مانند بیان سبب نزول، ناسخ و منسوخ، اختلاف قرائات، مباحث تاریخی و ... نیز استفاده شده است. اسرائیلیات در این تفسیر جداً کم است. تفسیر قرآن به قرآن، تفسیر قرآن با حدیث و تفسیر عقلی از جمله روش های به کار رفته در آن است. افزون بر صبغه ی لغوی، گرایش های فقهی و کلامی نیز در این تفسیر وجود دارد. از 2130 روایت موجود در این نسخه، 1730 روایت به مجاهد و سایر روایات به افرادی مانند پیامبر (ص)، امام علی (ع)، ابن عباس و... منتهی می شود. مشهورترین سند تفسیر مجاهد "عبدالرحمن- ابراهیم- آدم- ورقاء- ابن ابی نجیح- مجاهد" است. پس از سند مشهور بیشترین روایات با سند "آدم- مبارک بن فضاله- حسن بصری" نقل شده است. اشتباه آوردن نام افراد، ناقص آوردن برخی راویان سلسله سند، افتادگی در سند، ذکر روایات بدون سند و ... از مواردی است که در برخی اسناد این تفسیر دیده می شود.