روحانیت به عنوان قدیمی ترین و قدرتمندترین نهاد مدنی در تاریخ اجتماعی ایران است . نیروی اجتماعی روحانیت نقش بسیار تعیین کننده ای در زندگی سیاسی و دینی جامعه ایران ایفا کرده است روحانیت در بسیاری از تحولات سیاسی و اجتماعی در دوران معاصر به ایفای نقش پرداخته است . با توجه به اهمیت نیروی اجتماعی روحانیت این پژوهش در صدد است به بررسی نقش روحانیت در ایران در دو مقطع ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی بپردازد. سئوال اصلی این پژوهش این است که روحانیت در جنبش ملی شدن صنعت نفت و انقلاب اسلامی در ایران چگونه ایفای نقش نموده است؟ فرضیه اصلی نیز این گونه مطرح شده است که روحانیت به عنوان یک نیروی اجتماعی در انقلاب اسلامی ایران نقشی موثرتر از جنبش ملی شدن صنعت نفت داشته است .به دنبال بررسی علت ایفای نقش متفاوت روحانیون در این دو مقطع ، مباحث پژوهش در 5 فصل تنظیم شده است. این پژوهش با انتخاب رهیافت نظری جامعه شناسی سیاسی دین به بررسی ارتباط نهاد دین (روحانیت ) و سیاست (دولت ) از منظر اندیشمندان غربی و اسلامی می پردازد. این پژوهش به این نتیجه رسید که روحانیون در انقلاب اسلامی به دلیل تحقق دو عامل« درونی »( انسجام و هماهنگی درونی میان روحانیت و وجود رهبری متمرکز و گرد آمدن روحانیون در اطراف آن) و « بیرونی » (ارتباط بیرونی آن ها با جریان های موجود در راستای هدفمند ساختن و تاثیر نهادن بر این جریان ها سیاسی )به ایفای نقشی موثرتر از جنبش ملی شدن صنعت نفت پرداخته اند . در این رساله از روش پژوهش توصیفی – تحلیلی استفاده شده و روش گردآوری اطلاعات هم به صورت کتابخانه ای و اسنادی است .واژگان کلیدی : روحانیت، نیروی اجتماعی ،جنبش ، ملی شدن صنعت نفت ،انقلاب ،انقلاب اسلامی