خلاصه الرساله باللغه الفارسیه در هیج زمانی شکوه شعر عربی به پایه ی عصر عباسی نرسیده است . در آن دوران ، شعر عربی- آیینه ی تمدن و فرهنگ اسلام و مظهر اعجاز کلام و مآثر عرب و مبلغ قدرت خلافت - ادبیات و ذوق و حکمت وحماسه و عرفان همه ی ملل مسلمان را در خود جذب و ذوب کرد و سرمشق شعر اسلامی در هر کشور و زبانی شد . ولی آنچنانکه در قسمت های مختلف این کار پ‍‍ژوهشی دیدیم ، عصر عباسی که دوران طولانی بیش از 500 سال را طی نموده ، سرشار از تحولات ودگرگونی های زیادی بوده است . تغییراتی در زمینه های سیاسی ، اجتماعی ، اقتصادی ، که با وجود این تحولات طبیعتاً ادبیات این عصر هم دستخوش تغییراتی گشته است . که یکی از علل آن کشمکش های قبیله ای و جنگ های پی در پی برای گسترش مرزها بود که باعث شد شاعران شعرهای حماسی بسرایند و حماسه های قهرمانان و پهلوانان خود را در اشعارشان به تصویر بکشند . ملحـمه یکی از مضـامین شـعری در ادبیـات عرب می باشد که شاعر در آن به فتوحات ، جنگ ها و توصـیف صحنه های حماسـی از شـجاعت ها و شمشیرها و نیزه ها و اسب ها و قتل ها می پردازد ، و بسیاری از شاعران توانای عصر عباسی به این مضمون پرداخته اند ، و أشعار حماسی سرودند أشعاری که بر قطعات و قصائدی اطلاق می شود که بیشتر بر بیان مفاخر قبیله و فرد و ذکر شاعر از پهلوانی های خود در میدان جنگ و فرار از تنگناها و افتادن در مهالک و چیره دستی در انتقام یا غارت و چپاول دلالت دارد . در ادبیات عرب حماسه بدان معنی که در ادبیات فارسی می یابیم وجود نداشت ، زیرا شرایط و وسایل ایجاد حماسه ملی و طبیعی در میان قوم عرب نبود و از عصر جاهلی تا عهد اسلامی بیشتر حماسه ها مفاخرت بر یکدیگر بودند . ملحمه از کلمه [لَحَمَ] گرفته شده ، به معنی کشتارگاه ، سلاخ خانه ، جنگ خونین و کشت و کشتار و یا جنگ نامه و جمع آن ملاحم است . مانند ملحمه الصمود : حماسه مقاومت و حماسه پایداری ، و یا الملحمه الحسینیه : حماسه عاشورا . و از ملحمه های مشهور می توان به ملحمه گلگامش ، ملحمه شاهنامه فردوسی ، ملحمه هندی مهابهاراتا و . . . اشاره نمود . ذبیح اله صفا در تعریف حماسه می نویسد : « حماسه در اصطلاح شعری است داستانی با ویژگی های قهرمانی و رنگ قومی و بومی و ملی که حوادث غیر عادی در آن جریان دارد . یا نوعی از اشعار وصفی است که مبتنی بر توصیف اعمال پهلوانی و مردانگی و افتخارات و مظاهر گوناگون ، زندگی قوم یا فردی را در بر می گیرد . » از مشهور ترین حماسه ها در ادبیات عرب می توان به حماسه کبری ، حماسه صغری ، حماسه ابو تمام ، حماسه بحتری ، و . . . اشاره نمود . و از حماسه سرایان مشهور عصر عباسی اول و دوم می توان از بشار بن برد ، ابو تمام و بحتری نام برد . در این عصر در جریان جنگ های مختلف ، از جمله جنگ های صلیبی و دریایی که بین مسلمانان و رومی ها و صلیبی ها و . . . رخ داد ، حماسه هایی خلق شد که بعضی از آن ها بصورت اشعار حماسی بیان گردید و به تصویر کشیده شد . از جمله « فتح عموریه» در زمان خلافت معتصم بود که به شکست رومی ها انجامید و ابوتمام در فتح عموریه قصیده ای طولانی به صورت ملحمه ای نظامی سرود . معتصم برخلاف گفته منجمان قلعه این شهر را از هم فرو پاشید و فتح کرد ، ابو تمام در مطلع قصیده اش چنین سروده است : ألسیفُ أصدَقُ أنباءَ مِنَ الکُتُب فی حَدّهِ الَحدُّ بینَ الجِدِّ و اللعَب نمونه دیگر حماسه در این عصر ، وصف ایوان کسری در اشعار حماسی بحتری است . اشعار حماسی شاعران کم کم به سمت و سوی مدح و رثا و . . . گرایش پیدا کرد بطوریکه مضامین حماسی را باید گاه در لابه لای اشعار مدح یا رثاء شاعران جستجو نمود . مانند حماسه عاشورا که شاعران در اشعار مرثیه ها ، حماسه سید الشهداء و کربلا را به تصویر کشیده اند . حماسه ای که در سال دهم محرم الحرام در زمین تفتیده کربلا رخ داد ، و با تاریخ تشیع درآمیخت و چهره ای نو به آن داد . بی گمان پایداری و ماندگاری شیعه ، وامدار آن شد . زیباتر این که تشیع پس از رویداد عاشورا با خون شیعه آمیخت و در ژرفای جانهاشان جوشش زد و اعتقادی راسخ در درونشان پدید آورد . نهضت هایی چون توابین ، مردم مدینه ، مختار و . . . از شعله عاشورا پرتو گرفتند و در ترکیب خون و پیام آن مجال حضور یافتند و در صحنه جهاد شعار (یا لثارات الحسین) را با خروش سر دادند . و بی کسی و گرفتار آمدن حسین (ع) و یاران در جنگ با دشمن بی رحم و سنگدل و خون آشام مهرها و احساس ها را برمی انگیخت . اما حکومت عباسی به واقعه کربلا و احساسات مذهبی مردم و شاعران وفادار نبود و وفادار هم باقی نماند و عاشورا و پادشاهی در دو جبهه رویاروی قرار گرفتند . در این روزگار بود که کربلا حج اصغر شد و عرفان آن صحرای بی نام و نشان ، مرد و زن در جوّ بیم و هراس ، در احرام خون بودند . و دیگر شعر شاعران رنگی از مدح نداشت ، بلکه رنگی از حماسه و خون داشت . دسـتگاه حاکم در برابر شعر مذهبی و عاشورایی واقعـی واکنش نشــان می داد . به همین سبب بود که شاعر شیعـی معروف دعبل خزاعـی چهل سـال دار خویش بر دوش می کشید . به هرحال در این عصر رثای حسینی در قالب شعر حماسی _ آیینی عاشورایی در اشعار شـاعران بزرگ و نام آور بروز و ظهـور می کنـد . از چکامـه ســرایان ایـن دوره ســید حمیری (م 179ه . ق) است ، شیرین سخن ترین و بی باک ترین شاعر شیعی ، که زندگی را پس از شهادت امام حسین (ع) تلخ و خالی از هرگونه لذت می یابد . و چه زیبا گفته است : «و ما لذّ عیش بعد رضّک بالجیاد الأعوجیه» زندگی پس از در هم کوبیده شدن [پیکر به خاک وخون تپیده تو] در زیرپای اسبان اعوجی (با کجی و انحراف پا) هیچ لذتی ندارد . و دعبل خزاعی این شاعر شهید شیعه ، حادثه عاشورا را عنصر اصلی شعر حماسی می سازد و قصیده تائیه اش (مدارس آیات) را چنین می سراید : مدارسُ آیاتٍ خَلتْ مِنْ تلاوهٍ ومنزلُ الوحی مقفـر العرصـاتِ مدارس آیات الهی از تلاوت کننده خالی گشته و جایگاه وحی الهی به دیار خشک و تهی بدل شده است . از دیگرشاعران شیعی حماسه سرا در عصر عباسی می توان به دیک الجن ، نمری ، صنوبری ، کشاجم و . . . اشاره نمود . آن چنان که در اشعار حماسی دیده می شود الفاظ و عبارات ملحمه از روانی و انسجام خاصی برخوردار است و صنایع بدیعی گاه به شکل تصنع و تکلف در اشعار و وزن و قافیه آنها وجود دارد . در آثار شاعران صنایع شعری زیادی مانند طباق ، جناس ، تصویر ، مشاکله و . . . به کار برده شده است . در پایان می توان گفت شعر حماسی تنها به جنگ مربوط نیست بلکه قبل از هر چیز به شخصیت شاعر بستگی دارد . شاعری که دارای شخصیت حماسی است می تواند حماسه بسراید هر چند که موضوع شعر او رثاء یا مدح و . . . باشد .