چکیده: به منظور بررسی اثر تراکم بوته و سطوح مختلف کود نیتروژن بر عملکرد و کارایی مصرف نیتروژن دو رقم آفتابگردان، آزمایشی به صورت اسپلیت پلات فاکتوریل در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی، با سه تکرار در مزرعه پژوهشی دانشگاه محقق اردبیلی در سال زراعی 1388 اجرا گردید. کود نیتروژن در سه سطح (صفر، 75 و 150 کیلوگرم نیتروژن در هکتار ) در کرت های اصلی و ترکیب تراکم های کاشت (8 ، 10 و 12 بوته در متر مربع) و دو رقم آفتابگردان (یوروفلور و آرماویرسکی) به صورت فاکتوریل در کرت های فرعی قرار گرفتند. نتایج نشان داد که کود نیتروژن و تراکم کاشت تأثیر معنی-داری روی عملکرد و اجزای عملکرد آفتابگردان داشتند. افزایش تراکم بوته به کاهش تعداد دانه در طبق، قطر ساقه، قطر طبق، تعداد برگ در مرحله برداشت نهایی منجر گردید، ولی ارتفاع بوته افزایش یافت. بین ارقام آفتابگردان از نظر عملکرد دانه تفاوت وجود داشت. بیشترین عملکرد دانه در رقم آرماویرسکی (8/257 گرم بر متر مربع) مشاهده شد. از یک مدل خطی دو تکه ای برای کمی نمودن پارامتر های پر شدن دانه استفاده گردید. تمامی پارامترهای پر شدن دانه به طور معنی داری تحت تأثیر ارقام و تراکم های مختلف بوته قرار گرفتند. حداکثر وزن دانه، سرعت و طول دوره موثر پرشدن دانه در تراکم پایین و سطوح بالای نیتروژن برآورد گردید. مقایسه میانگین ها نشان داد که حداکثر وزن دانه (074/0 میلی گرم) در رقم آرماویرسکی در تراکم 8 بوته در متر مربع با 150کیلوگرم نیتروژن در هکتار و حداقل آن (048/0 میلی گرم) در رقم یوروفلور در تراکم 12 بوته در متر مربع بدون مصرف نیتروژن برآورد گردید. فیلوکرون و سرعت ظهور برگ های تحت تأثیر سطوح مختلف نیتروژن، تراکم بوته و ارقام آفتابگردان قرار گرفت. با افزایش مصرف نیتروژن فیلوکرون کاهش یافت. حداکثر سرعت ظهور برگ (51/0 در هر روز) از بیشترین مقدار مصرف نیتروژن به دست آمد. کاهش فیلوکرون و افزایش سرعت ظهور برگ در 8 بوته در متر مربع به دست آمد. فیلوکرون در رقم آرماویروسکی بیش از رقم یوروفلور بود ولی درمورد سرعت ظهور برگ این روند برعکس بود. مقایسه میانگین ها نشان داد افزایش مصرف نیتروژن و کاهش تراکم بوته کارایی مصرف نیتروژن را کاهش می دهد. کارایی مصرف نیتروژن از 12/8 کیلوگرم بر کیلوگرم با مصرف 75 کیلوگرم نیتروژن در هکتار به 22/5 کیلوگرم بر کیلوگرم با مصرف 150 کیلوگرم نیتروژن در هکتار کاهش یافت. این کارایی در یوروفلور مشابه آرماویروسکی برآورد گردید. بررسی روند انباشتگی ماده خشک کل در ترکیب تیماری سطوح مختلف کود نیتروژن در تراکم بوته در هر دو رقم نشان داد که در تمامی ترکیب های تیماری، ماده خشک کل در طول رشد گیاه با افزایش سطح نیتروژن و تراکم بوته افزایش یافته تا اینکه به حداکثر سطح خود رسید، سپس یک روند کاهشی را با گذشت زمان به دلیل افزایش برگ های پیر، کاهش سرعت رشد محصول و شاخص سطح برگ نشان داد. بنابراین ، به منظور افزایش عملکرد دانه، تجمع ماده خشک و شاخص های رشدی دیگر از جمله سرعت رشد محصول و شاخص سطح برگ آن می تواندپیشنهاد شود که از ترکیب تیماری رقم آرماویرسکی تراکم 12 بوته در متر مربع در بالاترین سطح از مصرف نیتروژن استفاده شود.