چکیده: گره چینی از جمله هنرهای تزیینی است که با استفاده از نقوش هندسی در هنرهای مختلف از جمله تزیینات وابسته به معماری استفاده می شود. در این پروژه پس از بررسی جایگاه نقوش هندسی در هنر ایران در ادوار مختلف، به بررسی و آنالیز این نقوش در عمارت زینت الملک قوام که از بناهای منحصر به فرد دوران قاجار در شیراز است، پرداخته شده است و با در نظر گرفتن قابلیت تطبیق و همخوانی این نقوش با جواهر سازی، سعی بر استفاده از آنان در طراحی و ساخت زیورآلات شده است. مزیت ترکیب پذیری، گسترش و پوشانندگی این نقوش از نکات مفید و قابل توجه در به کارگیری نقوش هندسی در طراحی زیورآلات است. برای این منظور از روش تحقیق توصیفی تجربی استفاده شده و برای گردآوری مطالب از روش کتابخانه ای- پیمایشی و سپس آنالیز خطی بهره گرفته شده است. چنین به نظر می رسد که نقوش هندسی عمارت زینت الملک به دلیل زیبایی و تنوع زیاد، قابلیت استفاده در جواهرسازی را دارد.

در تاریخ ایران پس از اسلام ظهور سلسل? صفویه نقط? عطفی برای این کشور محسوب می شود زیرا پس از سالها سلط? بیگانگان، ایران دوباره به کشوری قدرتمند و مستقل تبدیل می شود. این دولت مقتدر شهرهای مختلفی را به عنوان پایتخت فرمانروایی خود انتخاب کردند که یکی از این شهرها اصفهان است. پایتختی که به دلیل شاهکارهای معماری بسیار زیبایی که به فرمان پادشاهان صفوی در آن ساخته شده دارای جاذبه های توریستی فراوانی است و سیاحان و گردشگران خارجی عنوان برازند? « نصف جهان » را به آن داده اند. یکی از بناهای زیبای این شهر، عمارت عالی قاپو است که دارای تزئینات بسیار متنوعی است و نقوشی که در نقاشیهای دیواری این عمارت بکاررفته بسیار منحصر به فرد و بی نظیرند و قابلیت این را دارند تا در انواع زمینه های هنری از آنها استفاده شود. هدف از این پژوهش بررسی و آنالیز تعدادی از نقوش دیواری این عمارت و استفاده و الهام از آنها در طراحی و ساخت زیورآلاتی است که علاوه بر احیاء نقوش این بنا دارای طرحهایی تازه و نو باشند. آیا نقوش این عمارت برای طراحی زیورآلات مناسبند؟ استفاده از نقوش عالی قاپو در طراحی زیورآلات تا چه حد می تواند به اصالت آثار کمک کند؟پاسخهای متفاوتی می توان برای این سوالات پیداکرد. در این رساله سعی شده تا به نوعی به این سوالات پاسخ داده شود ونقوش تازه ای طراحی شود که ضمن جدید و به روز بودن دارای روح سنتی و تاریخی باشند و اصالت نقوش اصلی را نیز حفظ کنند و به نظر می رسد نقوش جدید دارای ارتباط نزدیکی با نقوش اصلی هستند. این پژوهش با هدف کاربردی کردن نقوش و به شیو? نظری کارشده و مطالب بکاررفته در آن توسط مطالعات انجام شده بر روی کتب و مقالات موجود در این زمینه و مشاهدات عینی پژوهشگر بدست آمده و بصورت کیفی مورد تجزیه و تحلیل قرارگرفته است. نتایج بدست آمده : نقوش عالی قاپو به دلیل تنوعی که در طرح، رنگ و ترکیب بندی دارد این امکان را فراهم کرد تا از آنها برای طراحی زیورآلات استفاده شود. با توجه به نقوش اصیل و سنتی عالی قاپو و استفاده از آنها در طراحیهای این رساله، طرحهای جدید علاوه بر تازه و نو بودن دارای حس اصالت و سنتی بودن هستند.

متاسفانه امروزه علی رغم پیشرفت های فنی بسیار در زمینه ساخت جواهرات، با نوعی بی هویتی و کمرنگ شدن اصالت ها و ارزش های فرهنگی در جواهر سازی معاصر روبرو هستیم که با فرهنگ و هنر ایران زمین بیگانه است. وجود کالاهای خارجی و طرح های تقلیدی و تکراری در بازار طلا و جواهر از جمله آسیب هایی است که لازمه رفع آن پرداختن به طرح ها و نقوش اصیل ایرانی است تا توسط هنرمندان امروز، احیاء شده و با اعمال تغییرات مناسب و اصولی در جواهرسازی کاربردی شود. یکی از تمدن های عظیم با آثار فراوان که می تواند منبع الهام بسیار خوبی برای ساخت زیورآلات به شمار رود تمدن جیرفت است که از مهم ترین تمدن-های شرق ایران محسوب می شود. آثار کشف شده از مواد مختلفی چون سنگ صابون، سنگ مرمر، سفال، مفرغ و ... بوده که عمدتا منقوش می باشد. از جمله عمده ترین این آثار، اشیاء سنگ صابونی جیرفت است ( ظروف، صفحه بازی، اشیایی با کاربردهای ناشناخته، ... ) که دارای تزئیناتی با نقوش برجسته و گاه کنده کاری به جهت ترصیع می باشد. نقشمایه های تزئینی این اشیاء را انواع خاصی از جانوارن (مار، پلنگ، شیر، عقاب، عقرب، بز، گاو، گاو کوهاندار)، موجودات هیولایی و افسانه ای، انسان و نیز گونه های چند از گیاهان (نخل، سرو و نباتات ناشناخته) و نمای باروی دور شهرها در بر می گیرد. آنچه در این تحقیق مدنظر است شناخت تمدنی است که باستان شناسان آن را هم ارز بین-النهرین می دانند و بررسی نقوش گیاهی و حیوانی در اشیاء سنگ صابونی آن و آشکار نمودن قابلیت هایی نقوش اصیل ایرانی در طراحی و تولید زیورآلاتی که امروزه نیز با سلیقه ما همخوانی دارد.

فولادسازی سهم عمده ای از فلزکاری دوره ی زند و قاجار را به خود اختصاص داده است. در این دوره به سبب ارتباط با غرب و ورود کالاهای کارخانه ای، به مرور، سبک تلفیقی از سبک صفویه و اروپایی شکل گرفت که منجر به خلق آثاری شد که همچنان روح هنر ایرانی در آنها موج می زند. آثار به جا مانده از این دوره عمدتاً دارای فرم های حیوانی، گیاهی، انتزاعی و هندسی؛ و با فنونی از قبیل مشبک کاری، قلم زنی، طلاکوبی، حکاکی و تیزابی تزیین شده اند. در طراحی و ساخت زیورآلات به سبب ماهیت کاربردی-تزیینی آنها، ارتباط تنگاتنگی بین فرم، تزیین و کارکرد وجود دارد که همین ویژگی در اکثر آثار فولادی قابل مشاهده است، بدین جهت این آثار منبعی غنی برای طراحی و ساخت زیورآلات می باشند. چگونگی دسته بندی آثار فولادی زند و قاجار، اصول زیبایی شناسی، و چگونگی بهره گیری از فرم و نقش این آثار در طراحی زیورآلات مهمترین پرسش های این رساله بوده اند. در این رساله ابتدا به شناسایی و دسته بندی آثار فولادی زند و قاجار بر اساس فرم و نقش و کاربرد آنها، و سپس به زیبایی شناسی بصری این آثار اقدام نموده و در نهایت به طراحی و ساخت زیورآلات با الهام از آنها پرداخته شده است. روش تحقیق از نظر هدف، کاربردی؛ و از نظر روش، تاریخی، توصیفی و تجربی است. از مهمترین نتایج به دست آمده این است که سبک فولادسازی زند و قاجار بیشتر متأثر از سبک دوره ی صفویه می باشد و ورود کالاهای اروپایی بیش از آن که بر فرم و نقش آثار این دوره تأثیر نهاده باشد، موجب آشفتگی در روند تولید هنرهای صناعی و در مواردی کپی برداری عین به عین شده است.

در سده های اولیه اسلامی یعنی در آن روزگارانی که بخش عمده ای از ایران زمین به وسیله خلفای عباسی اداره می شد و حکومت های ایرانی، صفاری و سامانی قدرت و توان مقابله با خلفای بغداد را نداشتند ظهور دیالمه موهبتی بود که پروردگار بزرگ به این ملت نجیب و کهنسال ارزانی داشته بود. با ورود آل بویه تحولات فرهنگی و هنری بسیاری در ایران و بخصوص در اصفهان صورت گرفت، از جمله ساخت بنا یی مانند مسجد جورجیر را می توان نام برد. متأسفانه آنچه از این مسجد امروزه باقی مانده تنها سردری است که یکی از چهار در ورودی مسجد حکیم محسوب می شود. تزئینات بکار رفته در این سردر در نوع خود بی نظیر است و به جرأت می توان گفت مشابه آن را در جایی نمی توان یافت. هدفی که این رساله در پی آن است ابتدا معرفی نقوش اجرا شده در این سردر و دوم کاربردی کردن این نقوش در هنر جواهرسازی به صورتی که گویای فرهنگ ایران زمین باشد .

نقاشی دوره ی قاجار بر بستری از رویارویی میان سنت و تجدد شکل گرفت، لیک این امر سبب گردید که رابطه ای ظریف بین تجربه های نقاشی ادوار پیشین و تخیل و تجارب نقاشی نوین برقرار شود. نقاشی این دوره از سویی در فرهنگ و تمدن گذشته ی ایران ریشه دارد و از سوی دیگر متأثر از شرایط فرهنگی- اجتماعی و سیاسی- اقتصادی ایران قرن نوزدهمی است که نوزاد مدرنیته را در بطن خود جای داده است. در میان این نقاشی ها، رد پای جواهرات آن دوران که با هدف تفاخر پادشاهان نقش شده اند، به وضوح مشخص است. هدف این پژوهش شناخت و تقسیم بندی جواهرات موجود در نگاره های دوره ی قاجار و کاربردی کردن این جواهرات در طراحی و ساخت زیورآلاتی است که علاوه بر داشتن ویژگی های اصیل هنری، دارای طرح های به روز و نو باشند. بدین منظور، جواهرات موجود در نگاره ها آنالیز شده و با الهام از آن ها، به طراحی زیورآلات جدید پرداخته شد. این پژوهش در مسیر خود، سعی در پاسخگویی به سوالات زیر را دارد: جواهرات موجود در نگاره-های دوره ی قاجار به چند دسته تقسیم می شوند؟ آیا جواهرات موجود در نگاره های دوره ی قاجار قابلیت احیاء شدن در طراحی زیورآلات و جواهرات معاصر را دارند؟ پژوهش صورت گرفته از حیث هدف کاربردی و از نظر نوع روش تاریخی- توصیفی است. روش یافته اندوزی، کتابخانه ای بوده و روش تجزیه تحلیل داده ها کیفی است. با توجه به بررسی های عمل آمده این نتیجه حاصل شد که جواهرات موجود در نگاره های دوره ی قاجار، قابلیت استفاده و احیاء در طراحی و ساخت طلا، جواهر و زیورآلات معاصر را دارند.

مینا سازی یکی از صنایع دستی کهن و اصیل در تمدن ایران است که مردم این سرزمین از دیرباز با اصول خلق این هنر صنعت آشنا بوده و تا به امروز آنرا به تکامل رسانده اند. تکاملی که حاصل تلفیق سختی و زمختی فلز با درخشندگی و ظرافت لعاب مینا و حاصل سال ها تفکر و تجربه و است.مینا سازی نیز همچون بسیاری از هنرهای سنتی به دلیل نداشتن کاربردی جدید، امروزه، تنها با یک شکل و در قالب ظروف در چشم بیننده جلوه گری می کند. در حال حاضر در ایران هنرمندان و استادکارانی هستند که بازماندگان تعلیم دیده ی این هنر، به صورت سینه به سینه اند و اگر برای حفظ و اشاعه ی اندوخته های ایشان کوششی جدی به عمل نیاید، ناگزیر این رشته از هنرهای سنتی کشورمان را رو به زوال خواهیم دید. و این ناآشنایی و تکرار پیشامدی است که اگر مینا را در داخل کشور تهدید نکند عرضه ی آن را در جامعه ی جهانی مختل خواهدکرد. بنابراین با این سوال اصلی که چگونه می توان از این هنر در ساخت دیگر آثار هنری استفاده کرد سعی شده که با تغییر کاربری تجربه ای در ساخت زیورآلات با این شیوه داشت. بطوری که با ترکیب تجربی و عملی مینا سازی با ساخت زیورآلات، شکلی متفاوت و کاربردی به این دو هنر داده و نقش محدود مینا را که فقط در ظروف تزیینی خلاصه شده است را شاید به نقشی پویا و با صرفه در زمینه ی اقتصادی تبدیل کند. که این تحقیق کاربردی با استفاده از منابع کتابخانه ای و میدانی و بدست آوردن تجربیات عملی برای رسیدن به این هدف تلاش کرده است.

مفهوم معنوی نقوش سپر های جنگی دوره صفویه حالتی نهفته دارد. در دوران گذشته علاوه بر استفاده کاربردی از این ابزار جنگی ومحافظت در برابر تیر رس وحملات دشمن به جنبه تزیینی آن بر اساس اعتقادات معنوی تاکید داشتند. در این میان گاه تزیینات به گونه اغراق آمیز مد نظر قرار می گرفت به طوری که بخش کاربردی آن را تحت الشعاع خود قرار می داده است. آثار موجود موید آن است که تزیینات اهمیت ویژه ای درساخت سپرها داشته است. با توجه به ظرافت ها وهنری که در ساخت آن به کار می بردند برای هر سپر دوجنبه را همیشه مد نظر داشتند، یکی کاربرد آن ودیگری به عنوان یک هنر دستی آیینی به آن نگاه می کردند وبااین دیدگاه که این وسیله غیراز جنگاوری جنبه تزییناتی وبیان فرهنگ وهنر آن دوره را نیز به عهده داشته است.توجه به این مطلب باعث شد که هنرمندان تمامی تلاش خود را به این امر معطوف دارند که اثری در خور توجه وازجنبه هنری، تابع مکتب خاص خود واز نظر معرفتی تابع هویت ایرانی، تولید شود.بنابراین ارزش نقوش به اندازهای است که اکنون می توان در جواهرات معاصر از این طرح ها استفاده نمود وبا الهام از آنها سلیقه های مخاطب را در مورد جواهر ات کاربردی امروزی پاسخگو بود ؛بنابراین این سئوال پیش می آید که مهمترین ویژگی های هنری این سپرها چیست وچگونه می توان در جواهر سازی امروزی استفاده شود؟ در بخش پروژه در کارهای جواهرات معاصر از نقوش موجود در سپرهای صفویه الگو گرفته ومخاطب ضمن ارتباط با سنتهای اصیل ایرانی مجذوب غنای فرهنگی ایرانی خواهد شد.

زیورآلات از دیر باز تا کنون نقشی انکار ناپذیر در زندگی انسان ها بر عهده داشته اند و همواره مورد توجه طراحان و صنعتگران این رشته بوده است؛ از همین رو سعی در حفظ و احیای سبک های مختلف جواهرسازی همواره یکی از مهم ترین دغدغه های هنرمندان بوده است. البته امروزه این دغدغه در لابلای جریان های نه چندان ارزشمند معاصر، جایگاه اصلی خویش را از دست داده است و بحث احیای سبک های زیورسازی و همینطور زیورآلات زیبای گذشته، از اهمیت چندانی نزد طراحان و علی الخصوص صنعتگران معاصر برخوردار نیست. از این رو در این پژوهش، محقق سعی بر آن دارد که علی رغم تمامی کمبودهای پژوهشی، که مهم ترین آن فقر منابع مکتوب و منسجم در این زمینه است، به بررسی گوشه ای از تاریخ این هنر، در جهت حفظ و احیای آن در قالب امروزی، بپردازد. آنچه که در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است، بخشی از طوق های گردن آویز فلزی ساخته شده در بازه زمانی اواخر هزاره دوم پیش از میلاد تا قرون اولیه میلادی، در دو حوزه تمدن های ایران و اروپا، می باشد. در این راستا سعی شده است که به پرسش هایی نظیر اینکه کاربرد زیور طوق گردن آویز در بازه زمانی مذکور چه بوده است و یا اینکه فرم ها و نقوش زیور طوق گردن آویز در این فاصله زمانی چگونه بوده است، تا حدی پاسخ داده شود؛ لذا در فصل دوم پژوهش، بخشی از نمونه های قابل دسترسی موجود در چندین موزه بزرگ دنیا، از نظر شکل کلی، تزیینات و بعضا تکنیک های ساخت، مورد بررسی قرار گرفته و به صورت همزمان، به تاریخ هنری، فرهنگی و اعتقادی پیرامون تعدادی از این نمونه ها، به طور خلاصه، پرداخته شده است؛ و در انتها با ارائه طرح های جدید در جهت احیای این زیور گرانبها، متناسب با فضای امروز گامی هر چند کوچک، برداشته شده است. این پژوهش از نظر هدف، کاربردی و از نظر روش تاریخی، توصیفی و تجربی است و نتایج آن به صورت چند نمونه کار تولید شده در بخش انتهایی تحقیق، آورده شده است. امید است که این اقدام، راهنمای دیگر محققان و مشوّق آنان در زمینه احیای واقعی فرهنگ های هنری کهن، علی الخصوص در بحث طراحی و ساخت زیورآلات باشد.

مسجد جامع ورامین به عنوان یکی از هزاران بنای بی نظیر معماری دور? اسلامی عصر ایلخانی، از تزیینات گچبری بسیار غنی برخوردار بوده که خلاقیت و ابتکار بالای هنرمندان ایرانی را نشان می دهد. در تزیینات مسجد از گچ برای ایجاد نقوش هندسی و گیاهی و کتیبه های متعدد استفاده شده است با توجه به مطالب مذکور، این سوال مطرح است که چگونه می توان از نقوش گچبری تزئینات مسجد جامع ورامین در ساخت زیورآلات استفاده کرد. هدف از این تحقیق بررسی و شناخت تزئینات گچبری مسجد جامع ورامین و به کارگیری آن در ساخت زیورآلات دست ساز است. از نتایج حاصل چنین بر می آید که نقوش گچبری مسجد جامع ورامین با توجه به قدمت بنا، تنوع نقوش و فرم ها(گیاهی، هندسی و ...)، اصالت طرح و نقش و مهارت در تزئینات گچبری، هماهنگی فرم وتناسبات نقوش گیاهی و چرخش های ظریف انواع اسلیمی ها، قابلیت زیادی در طراحی زیور آلات دست ساز دارند.

نقش ترکان سلجوقی در تاریخ هنر ایران به نحوی سامان یافته که اغلب تاریخ دانان و متخصصین هنر، عصر حکومت آنان را اوج هنرهای اسلامی ایران در طول چهارده قرن گذشته دانسته اند. در همین راستا مرکزیت فرهنگی ایران در آن عصر باعث شد کلیه خط مشی های هنری خود را از ایران گرفته و با حمایت های خود آثار بسیاری در غالب معماری، صنایع مستظرفه و... تولید و به سر حد کمال برسانند. از جمله هنرهایی که در این دوره توانســته شــکوفایی عصر فرهنگی دوره سلجوقی را در هنر ایران به نحو شایسته ای در خود جای دهد، فلزکاری بوده است. در این پژوهش به بررسی ویژگی های هنر فلزکاری عصر سلجوقی، فلزات مورد استفاده، روش های متداول تزئین اشیاء فلزی، بررسی و تقسیم بندی گستره نقوش به کار رفته در آن ها، و همچنین بررسی گونه های اشیای فلزی سلجوقی پرداخته شد تا در راستای شناسایی نقوش و فرم های این آثار و فرهنگی که در این عصرنهفته است، ضمن احیای بخشی از این نقوش با اصالت، پیشنهاداتی جهت کاربردی ساختن آنها ارائه شود. با آنالیز نقوش و فرم های مورد نظر مجموعه ای از طرح های با هویت فراهم شد، پس از آن نقوش بدست آمده به منظور کاربردی شدن در زیورآلات مورد بررسی قرار گرفتند. در نهایت با در نظر گرفتن قابلیت تطبیق و همسو سازی نقوش متناسب، سعی بر استفاده از آنها در طراحی و ساخت زیورآلات شده است. پژوهش صورت گرفته از حیث هدف توسعه ای- کاربردی؛ از نظر نوع روش توصیفی- تحلیلی و از نظرروش گرد آوری اطلاعات کتابخانه ای و میدانی است و روش تجزیه و تحلیل آن کیفی است.

در دنیای امروز که تولید سریع و انبوه آثار هنری ماهیت هنر را تغییر داده است، طراحی و تولید انواع صنایع دستی خلاقانه بر مبنای ویژگی های فنی و معنایی متجلی در هنر اسلامی از جمله مهم ترین و دشوارترین دغدغه های هنرمندان حوزه ی صنایع دستی به ویژه در گرایش ساخت زیورآلات است. مسئله ی اصلی در این تحقیق، پس از ارائه ی مهم ترین ویژگی های زیبایی شناسانه ی تذهیب قرآنهای ایلخانی این است آیا می توان بر مبنای این عناصر به طراحی و ساخت زیورآلاتی پرداخت که به نحوی منعکس کننده ی پیام های موجود در آنها هستند. بنابراین برای یافتن پاسخ این مسئله تعدادی از نسخ باقی مانده از این دوره معرفی و سپس ویژگی های فنی و معنایی آنها بیان و دسته بندی شد. در نهایت تعدادی از عناصر تزیینی تذهیب این قرآنها انتخاب و بر مبنای اصول و محدودیت های فنی ساخت زیور آلات، تعدادی انگشتر طراحی و ساخته شدند.