در این رساله که با هدف بررسی عکس العمل رفتاری مردم در برابر دعوت پیامبر اکرم (صَلّی اللهُ عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلَّم) و عوامل آن تنظیم شده است، با استفاده از روش های توصیفی و تبیینی؛ با مطالعه، تفسیر و تحلیل محتوای کیفی مباحث قرآنی، روایی، انسانی، تاریخی، اجتماعی و سیره، با رفتار مومنان، کافران، مشرکان، منافقان، و... مواجه شدیم. در رفتار شناسی مومنان در برابر دعوت الهی دو عامل برون دینی و درون دینی قابل توجّه است. از یک سو عواملی که موجب اختلال در زندگی مطلوب بودند، مانند فساد اجتماعی، سیاسی، فرهنگی، ستم روسا و فرمان روایان، ظلم اقتصادی، دینی و ... که گریبانگیر جوامع بوده در روی کرد به اسلام تأثیر مهمّی داشته است. از سوی دیگر این اسلام بوده است که برای نخستین بار حقوق پایه ای سه گانه ی – حقّ حیات، حقّ کرامت و حقّ آزادی معقول- را به طور جدّی در متن خود مطرح نمود. عقایدی که اسلام برای بشریّت عرضه کرد فطری، ساده، منطقی و خردپسند بود. عقل بشر برای درک این عقاید نه تنها به اضطراب و تلاطم نیازمند نبود، بلکه بدان جهت که بازگوکننده ی فطرت او بود، برای آگاهان انبساط و ابتهاجی نیز به وجود می آورد. مشرکان، مقابله ی خود با دعوت پیامبر اسلام (صَلَّی الله عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلّم) را، از رویارویی با قرآن شروع کردند و آن را شعر، سحر، أساطیر الاولین و... نامیدند. پس از ناکام ماندن در مبارزه با قرآن، مبارزه با پیامبر (صَلَّی الله عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلّم) را آغاز کردند، ابتدا سازش های سیاسی، اقتصادی و عبادی را پیشنهاد کردند که هیچ کدام پذیرفته نشد، تا این که دست به آزار و اذیّت پیامبر (صَلَّی الله عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلّم) زدند و حتّی به قتل آن حضرت همّت گماردند که پیامبر با هجرت، خود را از این توطئه رهانید. منافقین که ظهورشان با ظهور اسلام همراه بود در هر فرصتی از درون، جامعه ی اسلامی را مورد هجمه ی خویش قرار دادند و در جهت اهداف خویش به هر اقدامی دست یازیدند. لذا با روش های سیاسی، روانی، فرهنگی، اجتماعی و اخلاقی در برابر دعوت رسول اکرم (صَلَّی الله عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلّم) موضع گرفتند. رفتار مسیحیّت با دعوت پیامبر اکرم (صَلَّی اللهُ عَلَیه وَآلِهِ وَسَلَّم) اگر چه دربردارنده ی برخوردهای سیاسی و نظامی، مانند مشرکین و یهود نبوده است؛ لیکن قرآن کریم با این نگاه که اعتقادات مسیحیّت با مبانی دین توحیدی مغایرت دارد با آن ها برخوردهای اعتقادی کرده و آن ها را همانند یهودیان از نظر دینی تخطئه نموده است. یهودیان نیز از پیمان شکنی و توطئه برای قتل پیامبر (صَلَّی الله عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلّم) کوتاهی نکردند و در مواردی مثل جنگ احزاب، با مشرکان هم دست شدند. لذابا نقشه هایی چون جنگ روانی، سلطه ی اقتصادی، پیگیری خط نفاق، نژادپرستی، تفرقه افکنی، نقشه ی قتل پیامبر (صَلَّی الله عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلّم)، طرح اتّحاد قبایل عرب علیه اسلام، طرح هجوم به مدینه النبی و ... در برابر دعوت پیامبر اکرم (صَلَّی الله عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلّم) خودنمایی کرد. با همه ی دشمنی ها و توطئه ها، دعوت پیامبر (صَلَّی الله عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلّم) پیروز شد. البتّه مسائل مختلفی در پیروزی و گسترش اسلام نقش داشت و نمی توان از نقش وحی الهی، خصوصیّات شخصی پیامبر (صَلَّی الله عَلَیهِ وَآلِهِ وَسَلّم)، سایر مسلمانان، همچنین نقش خلاهای موجود قبل از اسلام، موقعیّت مکّه، فطری بودن دین اسلام صرف نظر کرد. همه ی اینها موجب شده اند تا نقش اصلی - تغییر در محتوای فکری و باطنی انسان ها - اتّفاق بیفتد.