فرهنگ هر قوم تشکیل دهنده هویت آن قوم است. هر فرهنگی از عناصری نظیر آداب و رسوم، سنن، فرهنگ عامه، معتقدات و باورها، مذهب، تاریخ، اساطیر و ... شکل می گیرد و شناخت این عناصر به شناخت و حفظ هویت و ارزش های جامعه یاری می رساند. از این رو پژوهش در این عناصر از ارزش و اهمیت ویژه برخوردار است. بسیاری از عناصر فرهنگی را می توان از خلال آثار ادبی استخراج و بررسی کرد. در قصاید و غزلیات نسبت به قطعات و مثنوی ها ، اشارات کمتری به عناصر فرهنگی صورت گرفته است، در این میان، خواجوی کرمانی در دیوانش که اکثر اشعارش در قالب قصیده و غزل است، اشارات فراوانی را به انواع عناصر فرهنگی و آداب و رسوم دارد. خواجو این اشارات را برای بیان و القای موضوعات گوناگون از قبیل : ستایش خداوند، نعت پیامبر، منقبت اولیای دین، مدح ممدوحان، بیان مضامین عاشقانه و موعظه به کار برده است و در اکثر جاها قصد وی از کاربرد اشارات، علاوه بر بیان موضوعات یادشده، هنرنمایی شاعرانه و به رخ کشیدن قدرت و قریحه شاعری است. خواجو از آداب و رسوم، موضوعات علم نجوم، موسیقی، معتقدات عامه، خرافات رایج، اساطیر و تاریخ، به طور وسیع آگاهی داشته و با نکته سنجی و هنرمندی و قریح? قدرتمند شاعرانه، در جهت بیان آنچه که مطلوبش بوده، از آگاهی هایش سود جسته است. این پایان نامه پس از بیان مبانی نظری مرتبط با موضوع، به بیان مختصری از زندگانی، آثار، اعتقادات و سبک شعر خواجو می پردازد، و سپس، به معرفی و تبیین مفصل آداب و رسوم و اشارات دیوان وی در قالب فرهنگ می پردازد. در بخش آخر بعد از برآیند و نتیجه گیری فهرستی از انواع آداب و رسوم و اشارات دیوان خواجو تهیه و ارائه شده است. روش کار در قسمت فرهنگ آداب و رسوم و اشارات به این صورت است که ابتدا با استناد به فرهنگ ها و کتب مرجع و مناسب، به شرح و توضیح مدخل یافته شده در دیوان خواجو پرداخته، سپس شواهدی را از نظم و نثر فارسی جهت فهم بهتر آن آورده و سپس ابیات خواجو ذکر شده است. اساس کار در این پژوهش «دیوان خواجوی کرمانی» تصحیح احمد سهیلی خوانساری است که در حال حاضر تصحیحی معتبرتر از آن در دسترس نیست. از بررسی دیوان خواجو مشخص می شود که آداب و رسوم روزمرّه و عامیانه و اشاره به اصطلاحات نجومی و وقایع تاریخی از دیگر انواع آداب و رسوم و اشارات بازتاب یافته در دیوان نمود بیشتری دارد.

کتاب هزار و یک شب که یکی از مهم ترین منابع مربوط به اوضاع اجتماعی مردمان خاورمیانه در سراسر قرون وسطی است که توسط نویسندگان گوناگون در طول چندین قرن نوشته شده است. این کتاب در اصل، برگرفته از کتبی به زبان پهلوی با نام هزار افسان است که در قرن چهارم هجری به عربی ترجمه شده است. سپس در قرن سیزدهم توسط عبداللطیف طسوجی تبریزی، به زبان عربی ترجمه شد. این کتاب تا اواخر قرن هفدهم در جهان ناشناخته بود تا این که کتاب شناسی فرانسوی به نام آنتوان گالان (antoine galland) این کتاب را کشف و در اوایل قرن هجدهم آن را به زبان فرانسوی ترجمه کرد. در این پژوهش که آداب و رسوم در هزار و یک شب نام دارد، به بررسی و تحلیل آداب و رسوم مختلفی که میان مردم هزار و یک شب رواج داشته، پرداخته شده است و تا حد امکان سنت ها و شیوه های آن ها درباره ی خواستگاری و ازدواج و طلاق، تولد و تربیت فرزند، احترام و بزرگداشت، عیدها، پذیرایی و مهمانی، غذا خوردن، دین، مجالس بزم، دربار و تشریفات آن، سفر کردن، بازرگانی، طبابت، قصه گویی، نامه نگاری، علوم غریبه، برده داری، جنگ، مرگ و میر و موارد متفرقه نشان داده شده است. گفتنی است که در این پژوهش، آداب و رسوم به معنای گسترده تری به کار برده شده است به گونه ای که اکثر رفتارها و عملکردها در موارد گوناگون زندگی را شامل شود. از آن چه درباره ی آداب و رسوم مردم هزار و یک شب آورده شده است، آشکار می شود که آداب و رسوم در بسیاری از امور زندگی روزمره ی مردمان خاورمیانه در سده های میانی وجود داشته است و مردم آن روزگار نسبت به رعایت این آداب و رسوم بسیار مقید بوده اند. علاوه بر این، بیشتر این آداب و رسوم مربوط به دین اسلام و مسلمان بوده است.

چکیده از قدیم ترین زمانها تا کنون ، هر اثر ادبی که به وجود آمده است، بدون شک از محیط پیرامون خود تأثیر پذیرفته است و به جرأت میتوان گفت حتی درونگرا ترین آثار نیز گوشه ی چشمیبه اوضاع و احوال اجتماعی زمان خود داشته اند. جامعه شناسی ادبیات در واقع دانشی است که به ادبیات از این جهت که با اجتماع عصر خویش پیوند بر قرار کرده و مظاهر آن را در خود منعکس نموده است ، نظر دارد . به واقع میتوان گفت که جامعه شناسی ادبی به دلیل اینکه زمینه ی فرهنگی و اجتماعی یک اثر را به خوبی بازگو میکند و این امر خود موجب فهم درست یک اثر ادبی و ایجاد ارتباط عمیق با آن میشود ، بسیار مورد شاهکار ادبی » مرزبان نامه « توجه ادیبان و صاحب نظران عرصه ی ادب میباشد. با مطالعه ی کتاب قرن هفتم و موفق ترین اثر در تقلید از کلیله و دمنه نیز به خوبی میتوان با مضامین و مظاهر اجتماعی آشنا گردید چرا که این کتاب مشتمل بر حکایاتی از زبان حیوانات است و از آنجا که قصه و حکایت ریشه در واقعیات اجتماعی دارد ، بنابراین میتوان تصویری جامع از وضع اجتماعی آن دوران بدست آورد. اشاره به انواع خوراک ها و جامه ها ، ذکر امور مربوط به داد و ستد و انواع مشاغل ، برشمردن انواع مکان ها اعم از خصوصی و عمومی، اشاره به آداب و رسوم مختلف ، عقاید و باورهای متنوع ،ذکر انواع وسایل با کاربریهای مختلف و . . . همه و همه حکایت از ویژگی های اجتماعی این اثر دارد . این پایان نامه شامل ده فصل است . فصل اول کلیاتی چون زندگینامه سعد الدین وراوینی ، بررسی سبک و نثر و تأثیر پذیری این کتاب را از کلیله و دمنه در بر میگیرد . فصل دوم در سه بخش به بررسی خوراک و پوشاک و زیورآلات میپردازد . فصل سوم سرگرمی، تفریحات و موسیقی را در بر دارد . فصل چهارم معماری و آرایش خانه ها را بررسی میکند. فصل پنجم با عنوان طب و درمان ، به ذکر انواع بیماری و داروها میپردازد . فصل ششم به امور مربوط به داد و ستد و مشاغل اختصاص دارد . فصل هفتم ابزار و وسایل را بر میشمارد . فصل هشتم آداب و رسوم را بررسی و تحلیل میکند . فصل نهم در سه بخش، به بررسی انواع جانوران، رستنی ها وکانی ها میپردازد و در نهایت فصل دهم به بررسی عقاید و باورها و امثال و حکم میپردازد . چه به لحاظ نثرغنی و پرمایه ی خود و چه به لحاظ محتوای عمیق ومضامین عالی ، » مرزبان نامه « میتواند مورد توجه هر محقق و صاحب نظری قرار گیرد ، هر چند غور و تفحص در این اثر ارزشمند نیازمند دانش و علاقه ی فراوان است.

شعر فارسی انواع و قوالب متعددی را آزموده است. یکی از انواع ادبی که در شعر فارسی از بسامد بالایی نیز برخوردار است نوع تعلیمی ست که در دو شاخه علمی و اخلاقی-عرفانی آثار زیادی را به خود اختصاص داده است. کتاب زینه الطب سروده حکیم کمنشانی به اسم میرزا کاظم بن محمد امین تبریزی متخلص به حاذق است که در حدود سیصد سال پیش فراهم شده و از معدود آثار پزشکی قدیم است که مانند دانشنامه میسری به نظم درآمده و جزو ادبیات تعلیمیِ علمی است. از احوال و آثار نویسنده اطّلاع زیادی در دست نیست، جز آن که ناظم این کتاب، پزشکی صاحب تجربه بوده که در خاندانی پزشک تربیت یافته بود و کتاب زینه الطب را در قالب مثنوی و در بحر متقارب و در حجمی نزدیک به 1510 بیت سروده است. حاذق تبریزی این کتاب را در بیست سالگی و در طول سه سال منظوم کرده و در سال 1115 ه.ق به پایان رسانده است. کتاب در دو فن یعنی طبّ نظری و عملی و ادویّه مفرده و مرکّبه منظوم شده و هر کدام نیز به مقالات و فصول و باب های متعددی تقسیم شده و به اختصار غالب بیماری ها و روش و دستور درمانشان بیان شده است. از این کتاب چند نسخه به دست ما رسیده که پایان نامه حاضر تصحیح انتقادی نیمه اوّل آن کتاب است. تصحیح حاضر بر اساس سه نسخه خطی موجود درکتابخانه های ایران، یعنی کتابخانه آیت الله مرعشی قم، کتابخانه دانشگاه تهران و کتابخانه ملّی تبریز به شیوه التقاطی و تلفیقی انجام یافته و با مقدماتی در معرفی کتاب و نویسنده و نسخه ها و تعلیقاتی در شرح و توضیح واژگان و اصطلاحات پزشکی و دارویی و دشوار و دیگر فرهنگ ها و فهرست های لازم همراه شده است. کلمات کلیدی: طبّ سنّتی، ادبیات تعلیمی، منظومه طبی، زینه الطب، حاذق تبریزی

شعر فارسی انواع و قوالب متعددی را آزموده است. یکی از انواع ادبی که در شعر فارسی از بسامد بالایی نیز برخوردار است نوع تعلیمی است که در دو شاخه علمی و اخلاقی-عرفانی آثار زیادی را به خود اختصاص داده است. میرزا کاظم بن محمد امین تبریزی متخلّص به «حاذق»، طبیبی است که در نیمه اوّل قرن 12 می زیسته است.وی از جمله افرادی است که کوشیده است تا علم طب را به شیوه ای بیان کند که هم قابل فهم بوده و هم در اذهان مردم ماندگار باشد. از تاریخ ولادت و وفات حاذق اطّلاعات زیادی در دست نیست ولی از قراینی که در اشعار وی وجود دارد می توان پی برد که ولادتش در سال 1095 بوده است. کتاب زینه الطب یکی از سروده های میرزا کاظم است که در حدود سیصد سال پیش در حجمی حدود 10510بیت فراهم شده و از معدود آثار پزشکی قدیم است که مانند دانشنامه میسری به نظم درآمده و جزو ادبیات تعلیمیِ آموزشی است. علاوه بر این حاذق قصیده ای 200 بیتی در مدح امام علی(ع) سروده است. این تحقیق که در آن به تصحیح کتاب «زینه الطّب» حاذق تبریزی که در زمینه طبّ سنّتی نگارش یافته پرداخته است در سه فصل تنظیم گردیده که فصل اوّل مقدمه، فصل دوم متن اشعار و فصل سوّم تعلیقات را در بر دارد. از زینه الطّب سه نسخه در دست است که ما در این مجموعه نسخه قم را که کامل ترین نسخه بود اساس و مبنا قرار داده و پایان نامه حاضر تصحیح انتقادی نیمهدوم آن کتاب است.

هر شاعر یا نویسنده ای که با خلق یک اثر ادبی دوران ساز می- شود از سوی معاصران و آیندگان از لحاظ سبکی و محتوایی و... مورد تقلید قرار می گیرد.سعدی از نویسندگانی است که با نگارش گلستان نقطه عطفی را در نثر فارسی به وجود آورد تا آیندگان برای نوشتن اثر خود حتی از نام کتاب او نیز بهره و تقلید کنند. یکی از کسانی که به رای و نظر سبک شناسان بیش از همه در تقلید از سعدی موفق بوده قائم مقام فراهانی است.در مورد گلستان منابع مختلف و فراوانی در دست می باشد اما درباره سبک منشآت قائم مقام و تقسیم نامه های وی تحقیق جامع انجام نگرفته بنابراین در این تحقیق بر آن شدیم تا پس از اشاره کوتاه به زندگی و خدمات قائم مقام به معرفی و چگونگی تقلید دیگر نویسندگان از گلستان بپردازیم و پس از آن نشان دهیم سعدی خود در خلق گلستان تا چه اندازه تحت تاثیر مقامات عربی بوده است.سپس به اهمیّت و تاریخچه منشآت در ادب فارسی اشاره و بعد از آن به سبک قائم مقام و تقسیم نامه های وی پرداخته ایم که این موضوع در منابع دیگر بیان نشده است.در آخر به بررسی محتوایی و سبکی منشآت و گلستان سعدی پرداخته شده که مقایسه سبکی دو اثر بر اساس سبک شناسی نثر استاد بهار انجام گرفته است. قائم مقام مانند سعدی قصد تغییر سبک نثر از دشوار نویسی به ساده نویسی را دارد.اما با مطالعه دو اثر به این نتیجه می رسیم که تقلید قائم مقام بیشتر از سبک سعدی است نه محتوای آن چرا که گلستان کتابی حاوی حکایات اخلاقی به منظور تربیت اجتماعی است ولی منشآت مجموعه نامه های قائم مقام برای حل و فصل موضوعات سیاسی و امور مملکتی است.

محمّد تقی تهرانی متخلّص به « تشنه » خواهرزاده ی مهدی بیک شقاقی در سال 1210 هجری قمری در مراغه متولّد شد .او از شاعران عهد فتحعلی شاه و ناصرالدّین شاه قاجار بود . از خانواده و بستگان او هیچ اطّلاعی در دست نیست . از تشنه دیوان اشعاری به جا مانده که شامل 1379 بیت مثنوی ، 20 غزل ، 34 قصیده ، 1 ترکیب بند ، 14 قطعه و 22 رباعی است و چنانکه از نتایج طبعش پیداست شاعری توانا بوده است . موضــوع قصاید او بیــشتر مدح و ستایش است که 9 قصیده در ارادت به اهل بیت ســروده و در قصاید بعدی فتحــعلی شاه و ناصرالدّین شاه و رجال قاجار را مدح کرده است.موضوع غزل ها بیشتر عشق همراه با چاشنی عرفان است و قطعه هایش را به مدح یا هجو یا تقاضا از بزرگی اختصاص داده است . سبک شعری او همان سبک شاعران دوره ی بازگشت است . او در ســـروده های خویش از انواع شگردهای بیان و بدیع بهره برده است . در این تحقیق که شامل سه فصــل می باشد ، ابتدا زندگی شاعر و سبک شعری او در سه سطح زبانی ، بلاغی و فکری بررسی، سپس متن دیوان بر پایه ی پنج نسخه ی خطّی به جا مانده از دیوان وی به روش سنجشی التقاطی تصحیح و بازنویسی شده است . در آخر نیز ابیات پیچیده و دشوار بررسی و توضیح داده شده است.

بدیعیه، اشعار و بویژه قصیده ای است که در آن به طور تعمّدی از صنایع بدیعی استفاده شده باشد. نخستین بدیعیه (قصیده مصنوع ) فارسی را قوامی مطرزی گنجوی سروده است؛ در بعضی از منابع تاریخی سیّد ذوالفقار شروانی نخستین سراینده بدیعیه فارسی شناخته شده است؛ اما پیش از این در ادب عربی نیز بدیعیه سرایی رواج داشته است. امروزه منظومه های بدیعیه فارسی بر چهار نوع هستند: الف) اشعاری که شاعر در منظومه خود یک ترفند بدیعی را از آغاز شعر تا پایان رعایت می کند؛ مثلاً در تمام مصرعها یا ابیات ترفند تجاهل العارف را به کار می گیرد یا ردالعجز الی الصدر را در تمام ابیات یا تجنیس یا ذوبحرین و ذوقافیتین را. ب) اشعاری که در هر بیت آن یک صنعت یا بیشتر برای معرفی آن صنعت ها به کار رفته است. ج) اشعار موشح. د) منظومه های وزنیه. در پایان نامه حاضر به معرفی و توصیف و تحلیل بدیعیه های فارسی در چهار قسمت مذکور پرداخته ایم و کوشیده ایم ذیل هرکدام، صنایع ادبی به کار رفته را تحلیل و آمار دقیقی از آنها ارائه نماییم.

دوره بازگشت یکی از ادوار شعر فارسی در قرون 12 و 13 است که تفحص و تحقیق در آن زیاد صورت گرفته است در این دوره شاعرانی چون مشتاق ، شعله ، وصال ، رفیق و . . . ظهور می کنند که جناب شاعری آن ها بلند است و جای بحث و تفحص دارد. ما نیز در این جایگاه سعی کرده ایم علاوه بر تصحیح دیوان رفیق که بخش اعظم کار ماست به بررسی شعر این دوره و به خصوص رفیق اصفهانی بپردازیم و ویژگی های شعر او را بیان داریم. علاوه بر این شناسایی دقیق همراه با جزئیات زندگی رفیق که تا کنون در هیچ کتابی به آن پرداخته نشده است از دیگر مسئولیت های مهم ماست که با رجوع به تذکره ها حاصل کرده ایم. امید است توانسته باشیم این کار را به نحو احسن به انجام رسانیده باشیم و خوانندگان گرامی ما را از خطایای موجود آگاه کنند و بر ما از این بابت خرده نگیرند که انسان جایزالخطاست .

چکیده ندارد.