تشکیلات دیوانسالاری ایران در عهد حاکمیت مغول ها دستخوش دگرگونی های قابل توجهی گردید. تسلط مغول ها و تاسیس سلسله ایلخانی منجر به ورود سنت ها و عناصر دیوانی تازه ای شد که از ختاییان و همچنین یاسای چنگیزخان، اقتباس شده بود. این عوامل جدید به واسطه حاکمیت سیاسی مغول ها،بر تشکیلات دیوانی ایران تاثیر بسزایی گذاشت. هدف اصلی این پژوهش بررسی مبانی شکل گیری و احیاء دیوانسالاری ایرانی و شناخت دگرگونی های ایجاد شده در راس تشکیلات دیوانسالاری ایران در دوره مغول و حکومت ایلخانی است و تلاش می کند تا عناصر جدید را در ترکیب با میراث کهن دیوانسالاری ایرانی مورد بررسی قرار دهد. این تحقیق از طریق بررسی ساختار تشکیلات دیوانی، نحوه انتصاب، میزان اختیارات، حوزه نفوذ و تعامل مقام های بلندپایه دیوانی با ایلخان و امرای برجسته مغول تلاش می کند تا به شناخت تحولات اداری عهد ایلخانان دست یابد. تحولات تشکیلات دیوانی ایران در عهد ایلخانان به ویژه در حوزه اختیارات وزیر که در این دوره عمدتاً صاحب دیوان خوانده می شود، منعکس شده و بخش عظیمی از این پژوهش به بررسی نقش، موقعیت و اختیارات این مقام در دوره ایلخانان اختصاص یافته است. نتایج این پژوهش نشان خواهد داد که الگوهای ختایی و محتوای یاسا و نیز نوع نگاه ایلخانان به موضوع قدرت و حکمرانی، مهمترین عوامل تاثیر گذار در تشکیلات دیوانی ایران در عهد ایلخانان است و چنین به نظر می رسد که با بررسی روند رویدادهای این دوره، میزان و نحوه تاثیر گذاری عوامل اخیر از یک سو و عناصر بومی دیوانسالاری ایرانی دارای یک سیر و روند مشخص و یکسانی نبوده و در مجموع نشان داده خواهد شد که این روند دارای فراز و نشیب های قابل توجهی متاثر از عوامل سیاسی، بحران در روابط ایلخانان با مملوکان و الوس جوچی و سرانجام گرایش مغول ها به فرهنگ و دین ایرانیان بوده است.

با حمله مغول بسیاری از مراکز اجتماعی ، اقتصادی و فرهنگی ایران از بین رفت . اما به کمک دیوان سالاران ایرانی بخش های مختلف کشور بازسازی شد . از جمله دیوان سالاران ایرانی که در این بازسازی نقش مهمی بر عهده داشتند می توان به خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی وزیر سه ایلخان ، غازان ، اولجایتو و ابوسعید اشاره کرد . وی علاوه بر اداره امور سیاسی کشور درصدد فرو کاستن اثرات حمله مغول بر ایران بود . تاسیس ربع رشیدی را می توان یکی از ثمرات تلاش های او در این زمینه دانست. وی همچنین با احیای زمینهای بایر و کشت محصولات کشاورزی به رونق اقتصادی کشور کمک می کرد . مجموعه وقف ربع رشیدی را می توان به عنوان یک شهر دانشگاهی بزرگی دانست که به دست خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی ساخته شد و با مدیریتی بی بدیل و کارآمد اداره می شد . هدف رشیدالدین از ایجاد چنین مکانی ،بیشتر خدمت به مردم بود اما در نهان، هدفش بیشتر ایجاد یک مکان علمی و آموزشی بوده است به همین خاطر دانشمندان را از اقصی نقاط جهان به این مکان دعوت می کرد. که این مکان را به عنوان یک شهر دانشگاهی هم لقب داده اند .وی با ایجاد مدارس و بیمارستان مدرن در این شهر می خواست دانشمندان بزرگ را به جامعه تحویل دهد. این مکان که با درآمدهای خود ربع و درآمدهای خود خواجه رشیدالدین اداره می شد.توسط نهادهای مختلف که مهمترینش متولی، مشرف وناظر بودند به بهترین نحو ممکن اداره می شد. نهادهای آموزشی و درمانی بیشترین نقش را ایفا می کردند که در کنار اینها نهادهای خدماتی هم بودند. هرنهادی نسبت به اختیاراتی که داشت وظیفه ی خود را در جهت اداره بهتر شهر ایفا می کرد شهر شامل مکانهای مختلفی بود که هر نهادی مختص یک مکان بود که هر کدام از این نهادها کارکردهای ویژه خود را داشتند و هدف خواجه از ایجاد چنین نهادهایی برای اداره بهتر شهر بود و برای هر کدام از این نهادها منصبهای ویژه ای هم گذاشته بود که هر نهادی دارای منصبهای مختلف بود و هزینه های مشخصی همبرای هر نهاد در نظر گرفته بود. که همه این کارها را رشیدالدین فقط برای ایجاد نظم و امنیت و آرامش برای خدمت به مردم ایجاد کرده بود وهمه اینها می رساند که ربع رشیدی از یک نظام مدیریتی قوی و یافته برخوردار بوده است

روزگار صفویه شرایط و موقعیت جدید برای عرصه های مختلف جامعه ایرانی از جمله تشکیلات دیوانسالاری و تشکیلات اداری به وجود آورد. مقام وزارت به عنوان مهم ترین مقام دستگاه دیوانی که پیشینه ای کهن در تاریخ دیوانسالاری ایرانی داشت در عهد صفویه متناسب با تحولات و بنیاد های حکومت صفوی پدیدار گردید. از قرار معلوم این مقام تحت تاثیر عواملی مختلف از جمله غلبه قدرت امرای نظامی، متشکل از روسای قبایل قزلباش بودند. میزان قدرت و اختیارات مقام وزارت در تشکیلات اداری و ساختار سیاسی و حکومت یکی از زمینه های مهم پژوهشی برای شناخت سرشت تحولات سیاسی در تاریخ روزگار صفویه محسوب می شود. چنین به نظر می رسد که با بررسی زندگی سیاسی و اداری وزیران عهد صفوی می توان به درک دقیق تری از تحولات اخیر در دوره های مختلف تاریخ صفویه دست یافت. این پژوهش درصدد است تا با تمرکز بر مقام وزارت در عهد صفویه و دوره های مختلف این سلسله و توجه به موضوع نحوه روی کار آمده آنها، حدود قدرت و اختیارات و نیز رابطه آنها به عنوان نماینده برجسته اهل قلم در مقابل و مواجه با امرای نظامی و روسای قبایل قزباش به شناخت دقیق تری از تاریخ دیوانی عهد صفوی دست یابد.

آذربایجان در طول تاریخ ایران نقشی زنده وپیشرو داشته ودر اکثر جنبشهای مردمی به خوبی ایفای وظیفه نموده است. بطوریکه با ایفای دو نقش بی بدیل در تاریخ ایران (بعد از اسلام) یکی در بعد ملی ودیگری در بعد مذهبی جایگاه خود را تثبیت نموده است . ایفای نقش ملی آن با تشکیل دولت متمرکز و مقتدر ایران دراوایل قرن دهم با گذشت نهصد سال که به سیستم ملوک الطوایفی در فلات ایران خاتمه داده شد با استقرار دولت صفویه به پایتختی تبریز و تضمین تمامیت ارضی آن با تلاش بقیه مناطق ایران بخوبی اجرا گردید . نقش دینی ومذهبی آذربایجان همانند نقش ملی مستمر وپایدار بوده بطوریکه با اعلام رسمی مذهب تشیع در تبریز توسط شاه اسماعیل، ایران به عنوان اولین کشور شیعی جهان اسلام پایه گذاری گردید. هر چند برای نخستین بار نیز اعلام رسمی مذهب تشیع در ایران و در دوره ایلخانان به پایتختی سلطانیه آذربایجان صورت گرفته بود . نتیجه حاکمیت تشیع در این منطقه را با تربیت دینی اهالی ، می توان در حوادث تاریخی قرون اخیر بیشتر مشاهده نمود ازجمله دفاع جانانه ازاستقلال ایران در مقابل زیاده خواهی های دولت متجاوز تزاری وشهادت هزاران دلاور منطقه در جنگهای دوگانه ایران وروس ، خلق حماسه های مردمی در دوران اشغال آذربایجان توسط روسها مثل پرداخت خسارت به دربار روس ازمحل زیور آلات زنان آذربایجان در تخلیه شهرهای اشغالی خوی وسلماس بعلت عدم لیاقت دربار قاجار از تامین خسارت ، به شهادت رساندن ثقه الاسلام دردفاع از تمامیت ارضی ایران توسط قشون روس ، خاستگاه و مدافع خیزش های مردمی انقلاب مشروطیت وانقلاب اسلامی ومامن مردان غیرتمند انقلاب مشروطیت همچون ستار خان و باقرخان ، محل رشد و نمو بزرگان شیعی از جمله علامه امینی صاحب ا لغدیر ، علامه طباطبائی صاحب المیزان ، علامه جعفری و . . . است . پایان نامه در پنج فصل تنظیم شده که در: - فصل اول به کلیات تحقیق ، بیان مسئله ، اهداف وفرضیات و نقد منابع پرداخته است . - فصل دوم مربوط به جغرافیای سیاسی آذربایجان وحکومتهای منطقه و مقاومت و بیگانه ستیزی و دفاع از استقلال ایران با گرایش عدالت خواهانه مردم وتمایل به آموزه های تشیع اشاره دارد . - فصل سوم درخصوص تشیع و تشیع ایران وآذربایجان و نقش حکومتهای مستقر در منطقه از جمله ایلخانان وترکمانان و طریقت صفویه در گسترش تشیع بحث نموده است . - فصل چهارم به مباحث تصوف ایران علی الخصوص آذربایجان با حمایت ایلخانان وترکمانان پرداخته است . - فصل پنجم مسائل افتراق تصوف صفوی ازسایر فرقه های تصوف با گرایش سیاسی و ایجاد اولین حکومت شیعی در آذربایجان را مطرح نموده است . از کلیه استادان و دانشجویانی که مجال مطالعه خواهند یافت در مورد خطاهایی که رخ داده طلب پوزش داشته امید است آن را به نارسایی قلمی و بضاعت علمی این حقیر حمل نموده وبا کرامت نفس خود درگذرند .