منشاء یابی یافته های باستان شناسی یکی از رویکردهای نوین در گرایش باستان سنجی به شمار می رود. پیشینه استفاده از این رویکرد به اوایل قرن نوزدهم برمی گردد. این درحالیکه امروزه با رشد و گسترش پرشتاب علوم و فنون ، شاهد رونق و توسعه چشمگیر آن در بخش های مختلف می باشیم. مطالعات منشاء یابی جدا از کاربرد وسیع آن، در حوزه باستان شناسی نیز بکار می رود که البته از پیچیدگی های خاصی نیز برخوردار است. محدودیت ها، معایب و مزایای روش های آزمایشگاهی که در منشاء یابی مورد استفاده قرار می گیرند، موجب شده تا باستان شناسان با کمال احتیاط با این مساله برخورد کنند. به طوریکه برخی اعتقادی به اینگونه روش ها و رویکردها در اثبات یا رد فرضیه های منشاء یک داده باستانی و فرهنگی ندارند و اصل و بنیان آن را با تردید می نگرند. اما نتایج متقن و مستند و در عین حال قانع کننده که با خروجی مقالات متعدد منتشرشده علمی سطح اول در جهان به همراه داشته، منتقدترین افراد را به نوعی تسلیم خواسته های خود ساخته است. شهر اسلامی جرجان از معدود شهرهای دوران اسلامی ایران است که حجم زیادی از اطلاعات راجع به معماری و شهرسازی ، سفال و دیگر آثار فرهنگی در بازه زمانی عصر ساسانی تا قرن هشتم را در خود جای داده است. پراکندگی و تنوع گونه های سفالی جرجان در شکل ، رنگ ، نقش و عملکرد موجب شده تا مجموعه بی نظیری از سیر تحول سفالگری ایران در دوران اسلامی به نمایش گذاشته شود. با توجه اهمیت این موضوع ، نگارنده در این رساله سعی کرده تا با انتخاب یک گونه(سفال قرمز رنگ) از طیف وسیع سفالینه های جرجان، به شناخت منشاء خاک مورد استفاده در سفال بومی جرجان بپردازد. در این رساله ، پس از ارائه ویژگی های شکلی و عملکردی سفال ، با بهره گیری از روش آزمایشگاهی xrf (طیف سنجی اشعه مجهول ثانویه) به تحلیل عناصر شیمیایی خاک و سفال بومی جرجان پرداخته شد. نتایج آزمایشگاهی مربوط به منشاء یابی حاکی از آن است که خاک مورد استفاده در سفال های گونه قرمز ساده جرجان که در اصطلاح به "سفال بومی" شهرت یافته ، در اطراف شهر جرجان تهیه می شده است. با بررسی های بیشتر مشخص شد که منبع خاک مورد نیاز برای اینگونه سفالی در فاصله تقریبی 3 کیلومتری شرق شهر گنبدقابوس و از روستای به نام آق امام تهیه می شده است.

فرآیند توسعه قبل از این که پیشرفت تکنولوژیکی و الگوهای فنی¬-اقتصادی باشد، ریشه در ساختار نهادی جوامع و الگوهای ذهنی بازیگران آن دارد. برای فهم عملکرد متفاوت جوامع در پیمودن مسیر توسعه، مطالعه تاریخ آن جامعه اجتناب¬ناپذیر است تا بتوان به نحوه شکل¬گیری و دوام نهادهای آن جامعه پی برد. در این پژوهش با مطالعه¬ای تاریخی از ایران عصر صفوی تحت سطوح تحلیل نهادی، به بررسی تاثیر نهادها (محدودیت¬ها و قوانین غیررسمی و رسمی و نحوه اجرای آن¬ها) بر عملکرد اقتصاد ایران در عصر صفوی پرداخته می¬شود تا دلایل عدم دست¬یابی ایران عصر صفوی به فرآیند توسعه صنعتی مشخص گردد. یافته¬های پژوهش بیانگر این امر است که قدرت بی حد و حصر پادشاهان خودکامه صفوی و عدم امنیت مال و جان بازرگانان و صنعتگران و بی¬ثباتی حقوق مالکیت از یک سو مانع از باز شدن بازارهای اقتصادی و سیاسی گردیده و از سویی دیگر مانع از رشد سرمایه گذاری های مولد و گسترش ظرفیت¬های تولیدی شده است. همچنین سرکوب خشن هرگونه اعتراض از سوی حاکمیت و فساد فراگیر و تباهی اخلاقی در ساختار بوروکراسی دولتی انگیزه کار و تلاش مردم و همکاری اندیشمندان وقت جهت تحولات نهادی را از بین ¬برده است. نهادهای مخرب – که امتیازات و قوانین را فقط به نفع حکام غالب به اجرا در می¬آوردند- علاوه بر نحوه شکل¬گیری جامعه صفوی در حیات آن نیز تداوم داشت. بنابراین اقدامات و سیاست¬های دستوری شاه عباس اول ، در پیشرفت و ترقی اقتصادی در برهه¬ای کوتاه¬مدت که دوره¬ طلایی عصر صفوی را رقم زد، موثر افتاد و با گذشت زمان، همه آن شکوه اقتصادی از بین می¬رود و با انقلاب صنعتی در اروپا، ایران از اروپا بیش از پیش فاصله می¬گیرد.

محوطه مالین از محوطه های شاخص استان خراسان رضوی است که در جبهه جنوبی شهرستان باخرز و در موقعیت جغرافیایی ’58 °34 عرض شمالی و ’19 °60 طول شرقی، واقع شده است. وسعت بسیار زیاد این محوطه نشان از وجود شهری بزرگ از دوران اسلامی ایران دارد که در متون تاریخی نیز بارها به آن اشاره شده است. علاوه بر این، غنای آثار باقیمانده از این شهر، نشان دهنده جایگاه والای آن در مطالعات باستان شناستی ایران به ویژه در دوران اسلامی است. با توجه به آنچه گذشت، بررسی روشمند باستان شناختی این محوطه (با استفاده از گردآوری نمونه های شاخص)، به منظور کسب اطلاع از گاهنگاری، اوج استقرار و آبادانی، برهم کنش های منطقه ای، شناخت سفال غالب محوطه و هم چنین شناخت عوامل دخیل در شکوفایی و فروپاشی آن انجام شد و با تطبیق مطالعات اسنادی و میدانی (رهیافت تاریخی)، مشخص گردید که اگرچه منابع مکتوبی که درباره این محوطه سخن به میان آورده اند، از قرن سوم هجری عقب تر نمی روند؛ لیکن شواهد و مدارک به دست آمده از بررسی باستان شناختی نشان می دهد که شکل گیری این محوطه مربوط به دوران اشکانی و ساسانی می باشد. همچنین اوج رونق و آبادانی محوطه ی مالین مربوط به سده های میانی دوران اسلامی مربوط می شود. این مهم که بر اثر استعداد بالای اقلیمی در زمینه کشاورزی و قرارگیری بر سر شاهراه های مهم ارتباطی به وجود آمده بود، در دوره صفویه و در پی تشدید حملات ازبکان و افاغنه رو به افول رفت تا اینکه حیات این شهر مهم اسلامی به پایان رسید و جای خود را به «شهرِ نو» در نزدیکی محوطه ی مالین داد.

برای بررسی هنر اسلامی در تمدن و فرهنگ اسلامی دو رویکرد عمده، تاریخی و فراتاریخی وجود دارد. پیروان مکتب تاریخی معتقدند که هنر اسلامی در بستر زمانی و مکانی مشخص به وجود آمده و هنر چیزی جز صورت و ظاهر نیست، ولی گروهی دیگر از محققان از این حقیقت سخن می¬گویند که آثار هنری، مظهر حقایق متکی بر وحی و مکاشفات عارفان است و ماهیتاً در قالب زمان و مکان نمی¬گنجد و فراتاریخی است. بنا بر این رویکرد، نیاز به تفسیر حکمی و عرفانی از هنر وجود دارد. این دسته از مفسران، از روش¬هایی همچون پدیدارشناسی، هرمنوتیک، سنت¬گرایی و عرفانی برای تبیین و تفسیر هنر اسلامی استفاده می¬کنند؛ زیرا که معتقدند فرهنگ اسلامی و به ویژه شیعی، سرشار از مولفه های حکمی و عرفانی است. شکل¬گیری هنر شیعی و عرفانی، با حاکمیت ایلخانان در ایران آغاز شد و در زمان صفویان، با رسمیت یافتن مذهب شیعه توسط موسس این سلسله، شاه اسماعیل اول، به اوج و اعتلای خود رسید. حاکمیت این سلسله (صفویه) در ایران سبب شد تا وحدت سیاسی پس از چند دهه آشوب بر ایران حکمفرما شود و با حمایت حاکمان صفوی به¬ویژه شاه عباس از هنرمندان، آثار هنری چشمگیری به¬خصوص در زمینه معماری بوجود آید. در واقع، معماری این دوره یکی از نقاط اوج معماری دوران اسلامی ایران و یکی از جلوه¬های اصیل هنر دوره¬ی صفوی است. بناهای این دوره، نشان¬دهنده هنر و ذوق «ایرانی» است که با مضامین جدید عرفان شیعی پیوند خورده است؛ مساجد به عنوان قلب معماری اسلامی، در این دوره نیز مهم¬ترین نماد هنر شیعی محسوب می¬شدند و بدین جهت اوج خلاقیت هنرمندان صفوی را در بازنمایی مضامین عرفانی، در تزیینات و ساخت مساجد این دوره می¬توان مشاهده نمود. در این پژوهش آنچه مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفته، هنرهای کاربردی موجود در مسجد شیخ لطف¬الله می¬باشد که به عنوان شاهکار معماری و کاشی¬کاری عصر صفوی از آن یاد می¬شود. بنابر این اصل، تحقیق حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با تکیه بر دیدگاه عرفانی به بررسی و تحلیل معماری و سایر عناصر وابسته به آن، در مسجد مذکور پرداخت و در پی آن نتایج مهمی حاصل شد که نشان¬دهنده نفوذ گسترده اندیشه¬های شیعی و عرفانی در تک تک عناصر معماری این مسجد مانند: معماری، نورپردازی، کتیبه¬ها و سایر تزیینات آن بوده است.