چکیده: نظریه ی عالم کبیر و عالم صغیر یا تناظر انسان و عالم سابقه ای طولانی در تاریخ اندیشه دارد. در عالم اسلام، این اندیشه در بیان اخوان الصفا و تفکر اسماعیلی، ابن مسکویه، راغب اصفهانی، غزالی، شیخ اشراق، افضل الدین کاشانی، عطار و مولوی تبلور بیشتری یافته است.این نظریه از منظر مکتب ابن عربی، اندیشه ای اساسی و زمینه ای است که با تمام مباحث جهان شناسی و انسان شناسی این مکتب، پیوندی عمیق دارد. این نظریه در نگاه ابن عربی، واجد جایگاهی بسیار والا شده و در پی تبیین مقام انسان و جایگاه او در عالم است. تناظر انسان و عالم در مکتب ابن عربی از دو رویکرد تناظر جزوی و تناظر کلی قابل بررسی است. تناظر جزوی که یکا یک اعضای انسان را با تک تک اجزای عالم، مقابل قرار می دهد، بیشتر جنبه ی ذوقی و تمثیلی داشته که به مباحثی عالی تر رهنمون می شوند. این گونه تناظرات، با اینکه شاید، دقیق تر و وسیع تر از مکاتب پیشین نیز طرح شده، اما بحثی فرعی و جنبی تلقی شده که به طرح تناظر کلی یاری می رساند. در طرح تناظر کلی عالم کبیر و عالم صغیر، این اندیشه را می توان عین الربط مباحث این مکتب تلقی کرد. براساس جهان شناسی و انسان شناسی ابن عربی و ذیل اصل اول و آخر این مکتب یعنی وحدت وجود، انسان و عالم، ظهورات اجمالی و تفصیلی حقیقت واحد هستند. تناظر کلی، متوجه ساحت نوعی و تکوینی انسان است و بر این اساس، انسان و عالم، هر دو بر صورت الهی بوده و از این جهت، نشانگر یک حقیقت اند و هر سه با یکدیگر تطابق تام دارند. در این نگاه، انسان، کون جامع؛ خلیفه ی الهی؛ روح؛ معنی؛ کمال و غایت عالم است. انسان، مختصری از کل عالم است که تمام حقایق عالم را در خود داشته، و از این رو، به لحاظ صورت ظاهری، عالم صغیر؛ اما در معنی، عالم کبیر تلقی می شود.

در این رساله به بررسی تحلیلی مفاهیم عقل و جنون از منظر نصوص دینی و عرفانی پرداخته و سپس درباره علل و دلایل شکل گیری عوامل ایجاد عنوان عقلاءمجانین بحث شده است. در باب عوامل موجده ی جنون الهی و انواع آن از دیدگاه صوفیه متقدم چون ابن عربی و عین القضاه همدانی و ... به تفصیل بحث شده است . درباره گونه شناسی عقلاءمجانین و بررسی پراکندگی تاریخی و جغرافیایی ایشان, همچنین نوع جنسیت ، مذهب، کنیه و تعداد این افراد بررسی تحلیلی صورت گرفته و دسته آخر اطلاعات به دست آمده با جمع بندی ارائه شدهخ است. در فصل نهایی به دسته بندی اقوال ایشان در ارتباط لا خداوند ، مردم ، دنیا و شاهان و حاکمان پرداخته شده است. در بخش پیوست به ارائه چهار پیوست به بررسی احوال و روزگار عطار ، دیواناگن در آثار وی ، نیز بررسی تطبیقی جنون الهی با احوالی چون سکر و دیوانگی عام و حیرت پرداخته شده است.

کتاب مواقف، از جمله کتب شهودی و ذوقی صوفیان به شمار می آید، که در سده چهارم هجری توسط محمد عبدالجبار نفّری تالیف شده است. این کتاب شامل یک سری تعالیم و معارفی است که خداوند پس از آنکه نفّری را در فضایی، که به وقفه تعبیر شده است، قرار می دهد، با زبان نمادین و رمزی او را مورد خطاب قرار داده، به تعلیم وی می پردازد. در کتاب مواقف، سه ساحت شناختی، مطرح می گردد، که علم و معرفت و وقفه می باشد. وقفه، ساحتی است که هر دو ساحت پیشین را در بر می گیرد، و فضایی به کلی دیگر، نسبت به به دو ساحت علم و معرفت می باشد، که در این کتاب به تبیین آن می پردازد، و تفاوت آن را با علم و معرفت بیان می کند. ابن عربی، پس از سه قرن سکوت در مورد نفّری و آثار وی، نخستین کسی بود که از او یاد کرده، کتاب مواقف وی را معرفی می نماید. در این پژوهش اضافه بر ترجمه این کتاب ارزشمند به زبان فارسی، به این موارد پرداخته می شود: 1. معرفی نفّری، و پیشینه وی در آثار متقدمین و متاخرین 2. علل سه قرن سکوت در مورد وی 3. مذهب احتمالی وی 4. معرفی آثار وی 5. بررسی سبک نوشتاری و محتوای کتاب مواقف 6. توضیح چند اصطلاحات خاص و پرکاربرد کتاب مواقف، با کمک آثار نفّری 7. شرح اجمالی، اصطلاحات عام عرفانی، مورد استفاده در کتاب مواقف، بر اساس کتب اصطلاحی صوفیانه.

کار حاضر به تصحیح و ترجمه فصل فرقه اسماعیلیه از نسخه خطی کتاب الفرق تألیف ابومحمد یمنی، یکی از منابع قدیمی و ارزشمند در معرفی فرق اسلامی پرداخته است. نویسنده در این فصل از کتاب خود فرقه اسماعیلیه و مهمترین اصول اعتقادی آن ها را با استنادات فراوان به کتب نویسندگان اسماعیلی معرفی می کند. از نظر او اسماعیلیان از جمله فرق باطنیه محسوب می شوند که به دنبال بیان تأویلی برای ظاهر پدیده ها هستند و خود را به محمد بن اسماعیل بن جعفر صادق (ع) منسوب می کنند. ابومحمد به شکلی مفصل اعتقادات اسماعیلیان را در مسائلی از قبیل کتم اسرار، بستن پیمان، توحید، حشر، نشر، قیامت و نیز تأویلات ایشان را درباره آیات، روایات نبوی و احکام شریعت بیان می کند.

تاکنون سه دسته نظری? عمده به نام های انحصارگرایی، شمول گرایی و کثرت گرایی در باب مقوله نجات اخروی انسان در مباحث کلامی قدیم و جدید، شناخته شده است. این تحقیق در پی پاسخ به این پرسش است که آیا می توان نظری? صدرالدین شیرازی دربار? نجات را نیز در یکی از این دسته ها جای داد؟ در این تحقیق نشان داده خواهد شد که صدرا، بر اساس مبانی حکمت متعالیه خود، پس از تقسیم انسان ها به چهار دسته کلی در عالم آخرت، به قرار گرفتن هر دسته در مرتبه ای مشخص از نجات قائل می­شودکه این مراتب، از اسفل السافلین تا اعلی علیین را در بر می­گیرد و این به معنای نجات تمام نوع بشر است؛ به این ترتیب، مشخص می شود که نظر او در این باب را باید به عنوان بدیلی برای این نظریات به حساب آورد که می توان آن راشمول گرایی فراگیر نام نهاد.