دانه گیاه نخود (cicer arientinum l.) منبع مهم پروتئین بوده و نقش بارزی در تغدیه انسان دارد. از این¬رو آگاهی از روابط بین عملکرد، اجزاء عملکرد و صفات کیفی در برنامه¬های به¬نژادی نخود بسیار مهم و ضروری می¬باشد. مطالعه حاضر به¬منظور ارزیابی معیارهای عملکرد کمی و کیفی در نخود با استفاده از تجزیه کلاستر، تجزیه به عامل¬های اصلی و وراثت¬پذیری انجام گردید. این مطالعه با استفاده از 13 ژنوتیپ نخود در ایستگاه تحقیقات مرکزتحقیقات کشاورزی و منابع طبیعی خرم آباد واقع درسراب چنگایی درسال زراعی 1393-1392 در قالب طرح پایه بلوک¬های کامل تصادفی با 4 تکرار اجرا گردید. ژنوتیپ¬ها شامل یازده ژنوتیپ پیشرفته خارجی و حاصل تلاقی انجام شده در ایران و رقم اصلاح شده آزاد و توده محلی گریت بودند. صفات اندازه¬گیری شده کمی و کیفی طبق پارامترهای آماری تجزیه و تحلیل گردید که در این راستا تجزیه واریانس نشان داد که صفات ارتفاع اولین غلاف از سطح زمین و تعداد غلاف پوک در بوته بیشترین تنوع را دارا بودند. تجزیه به عامل¬های اصلی نوزده صفت زراعی را به چهار عامل اصلی که مجموعأ 72/78 از کل تغییرات در شرایط دیم را بیان نمودند به¬گونه¬ای که عامل اول، دوم ، سوم و چهارم به ترتیب 06/39 %، 1/18 % ، 21/13 % و 33/8 % از کل تغییرات را به خود اختصاص دادند. از طرف دیگر تجزیه خوشه¬ای به روش فاصله اقلیدسی ژنوتیپ¬ها را بر اساس صفات مذکور در دو گروه تقسیم¬بندی نمود و نشان داد که ارقام شاهد ساختار ژنتیکی مشابه با ژرم پلاسم خارجی دارند. اکثر صفات کمی و کیفی از وراثت¬پذیری بالایی برخوردار بودند و مشاهده شد که اختلاف پائینی بین ضریب تغییرات فنوتیپی و ضریب تغییرات ژنوتیپی در اکثر صفات کمی و کیفی وجود داشت که حاکی از آن بود که ساختار ژنتیکی بیشتر از محیط روی تغییرات موثر است.

به منظور بررسی تنوع ژنتیکی در بین 25 ژنوتیپ عدس (lens culinaris medik.) در شرایط دیم شهرستان خرم آباد، آزمایشی در قالب طرح بلوک¬های کامل تصادفی با چهار تکرار در سال زراعی 1392-1391 اجرا شد. نتایج حاصل از تجزیه واریانس نشان داد که ژنوتیپ¬های مورد مطالعه از نظر همه صفات مورد بررسی به جزء صفات تعداد ساقه اصلی و وزن کاه اختلاف معنی¬داری با یکدیگر داشتند (01/0p˂). با تجزیه همبستگی مشخص شد شاخص بهره¬وری از بارش (**0/983=r)، وزن غلاف (**0/871=r)، شاخص برداشت دانه (**0/771=r) و عملکرد بیولوژیک (**0/747=r) بیشترین همبستگی مثبت و معنی¬دار را با عملکرد دانه داشتند. مطابق با تجزیه رگرسیون گام به گام نیز مشخص شد شاخص بهره¬وری بارش، شاخص برداشت غلاف، تلاش بازآوری و عملکرد بیولوژیک با اثر مثبت و وزن غلاف با اثر منفی با ضریب تبیین 98/5 درصد بر عملکرد دانه تأثیر گذار بودند. نتایج حاصل از تجزیه علیت نشان داد که بیشترین اثر مستقیم روی عملکرد مربوط به عملکرد بیولوژیک (0/604) و سپس تلاش بازآوری (0/542) بوده است. با گروه¬بندی ژنوتیپ¬ها بر اساس 20 صفت مورد بررسی، ژنوتیپ¬های عدس در چهار گروه قرار گرفتند. تنوع ژنتیکی در ژنوتیپ¬های عدس در سطح مولکولی با استفاده از 16 نشانگر scot مورد بررسی قرار گرفت. در مجموع 186 نوار قابل نمره¬دهی به دست آمد. از تعداد کل نوارها 129 باند (35/69 درصد) چندشکل بودند. میانگین تنوع ژنتیکی ژنوتیپ¬های مورد مطالعه با استفاده از نشانگرهای scot، 0/426 برآورد شد. تجزیه خوشه¬ای با استفاده از الگوریتم upgma و ضریب تشابه جاکارد انجام شد و ژنوتیپ¬ها در چهار گروه دسته¬بندی شدند. دامنه ضریب تشابه جاکارد در بین ژنوتیپ-ها از 79% (gachsaran و flip 05-53l) تا 60% متفاوت بود. برای مشخص کردن نشانگرهای مرتبط با هشت صفت مورفولوژیک تجزیه رگرسیون گام به گام صورت گرفت. با توجه به نتایج حاصل از تجزیه رگرسیون، مشخص شد که مکان ژنی (s20 (bp 900 بیشترین درصد تغییرات صفات وزن صددانه (31/7%) و شاخص بهره¬وری از بارش (29/7%) را تبیین می¬نماید. همچنین بیشترین ضریب تبیین برای صفات وزن غلاف (39/6%)، عملکرد دانه (36/1%) و عملکرد بیولوژیک (30/9%) مربوط به مکان ژنی (s70 (bp750بود. از نظر صفات مورفولوژیک و ژنتیکی تنوع قابل توجهی در بین ژنوتیپ¬های عدس مورد مطالعه وجود داشت.