رساله حاضر دو بخش دارد: بخش اول که مدخلی است بر بخش دوم، اوضاع آسیای شرقی، آسیای مرکزی و ترکمنستان و جهان اسلام را در بر می گیرد که شاید حاوی مواد چندان تازه ای نباشد (که البته هست). بخش دوم به بررسی روابط موجود در این دوره می پردازد.

پیدایش دولت صفوی یکی از مهمترین رویدادهای سیاسی و مذهبی تاریخ ایران محسوب می شود، با ظهور این دولت مبارزات پنهان و آشکار شیعیان ایران در برابر خلفای بنی امیه و بنی عباس و حکومتهای همسوی آنها در دوران بعد از اسلام سرانجام به تکوین یک حکومت شیعی مستقر و بادوام منتهی شد و شاه اسماعیل بنیانگذار سلسله صفوی با اعلام رسمیت مذهب شیعه به اعاده استقلال و حاکمیت ایران زیرلوای این مذهب توفیق یافت . با تشکیل دولت صفوی و حمایت علنی و پیشگیر این دولت از تشیع نقطه اتکا مهمی برای پیروان این مذهب بوجود آمد و نخستین اثر آن گرد آمدن علما و اندیشمندان شیعی ایران و مهاجرت علمای شیعه از جبل عامل و عراق و بحرین به ایران بود. با اجتماع علمای داخل و خارج کشور در ایران و بویژه در پایتخت دولت صفوی برخورد آراء و اندیشه رجال مذهب ، در زمینه راههای استقرار همه جانبه تشیع در جامعه ایرانی و رابطه آن با قدرت مرکزی آغاز گردید و هر دسته افکار و آراء خود را در زمینه رابطه دین و دولت مطرح ساخت که نتیجه آن اختلاف در دیدگاههای گوناگون در برابر مصالحه یا مقابله با دولتی بود که اساس سیاست خود را بر پایه استفاده از شریعت برای تثبیت حاکمیت خود قرار داده بود، و طبعا در اجرای این سیاست آن دسته از علما (که غالب آنها از جبل عامل به ایران آمده بودند) به علت توجیح دولت صفوی از لحاظ مذهبی بیشتر مورد توجه قرار گرفته و موقعیت مذهبی خاصی در دستگاه حکومت و جامعه بدست آوردند و نتیجه این وضع منجر به پیدایش علمای اصولی و یا اخباری گردید. دسته اول که در راس آنها محقق کرکی قرار داشت در استحکام قدرت دولت و مشروعیت آن بر پایه ایدئولوژی مذهب مساعی خود را بکار بردند و علمای اخباری را در حاشیه قرار دادند. از سویی دیگر دولت صفوی که بخش مهمی از قدرت خود را مدیون تشکیلات صفویان خانقاه اردبیل بود، پس از استقرار در حاکمیت بجز مواردی اندک از این تشکیلات فاصله گرفتند و حتی با آن به مبارزه پرداختند و افزون بر این رویارویی برخی از نحله های فکری و فلسفی که مهمترین آنها فرقه نقطویه بود. با دستگاه حکومت صفویه این دولت را وادار به مبارزه علنی با آنها ساخت و سرانجام می توان نتیجه گرفت که دولت صفوی با اینکه از مذهب شیعه به مثابه نقطه اتکایی برای توجیه حاکمیت خود بهره گرفتند، این مذهب که بر پایه حرکتی تاریخی شکل گرفته بود به دوام و قوام خود همچنان ادامه داد.

در اوایل قرن هشتم میلادی گروهی از قبایل ترک که به نام "اوغوز" مشهور شده اند به آسیای مرکزی آمدند. گروهی از آنان که بوسیله "طغرل" رهبری می شدند، توانستند قلمرو امپراطوری غزنوی را در مشرق فتح نمایند و سلسله سلجوقی را تاسیس نمایند. سلجوقیان، سلسله های محلی را از بین برده، آسیای مسلمان را متحد ساختند. آنان بسرعت ایران غربی، الجزیر، بین النهرین، سوریه و آسیای صغیر را فتح نمودند. آلب ارسلان پادشاه دوم سلسله سلجوقی برادرزاده طغرل بود. او جنگهای موفقیت آمیزی انجام داد و بر تمپراطور بیزانس "رومانوس دیوجانوس " غلبه پیدا کرد و سرانجام بوسیله یکی از زندانیانش کشته شد. فرمانروای بعدی سلجوقی ملکشاه بود که از سال 1072 میلادی تا 1092 میلادی حکمروایی کرد. ملکشاه، آلب ارسلان و طغرل در واقع معماران واقعی امپراطوری سلجوقی بودند. دوره ملکشاه باشکوه ترین دوران حکومت سلجوقیان است . قلمرو وی از کاشفر در مرز چین تا دریای مدیترانه گسترده بود. او این امپراطوری وسیع را به کمک نظام الملک اداره می کرد. نظام الملک مدارسی بنام "نظامیه" در کشور تاسیس نمود. اولین آنها "نظامیه بغداد" بود که در سال 1065 میلادی افتتاح شد. نظام الملک به کمک پسرانش و دانش آموختگان مدارس نظامیه این امپراطوری بزرگ را اداره می کرد. ملکشاه به ترویج علم و فرهنگ علاقه داشت . شاعران، فیلسوفان و دانشمندان مانند امیر معزی، عمر خیام مورد حمایت ملکشاه قرار داشتند. براساس منابع دوره سلجوقی ملکشاه به عده ای از دانشمندان ماموریت داد که تقویم جلالی را به وجود آورند و بجای تقویم قدیمی بکار گیرند. ملکشاه به توسعه شهرها علاقه فراوان داشت . راوندی و ابن اثیر گفته اند که او در راه حجاز برای زائران بیت الله آبگیرها ساخته بود. در اصفهان در زمان او بناهای بسیاری ساخته شده که بزرگترین آنها ساختمان مسجد جمعه این شهر است . علاوه بر آن ملکشاه در یکی از شهرهای ایران، رصدخانه ای ساخت که عمر خیام و سایر دانشمندان در آن مشغول به کار بودند. متاسفانه نظام الملک در پایان دوره حکومت ملکشاه قربانی توطئه ای شد که رقبایش آن را بوجود آورند. آنها توطئه کردند و نظر ملکشاه را نسبت به وزیرش تغییر دادند. تاج الملک همسر ملکشاه در راس این توطئه گران بودند. ملکشاه از آن ترس داشت که نظام الملک را از وزارت خلع کند. در این هنگام ملکشاه به بغداد سفر کرد. خواجه از دنبال او روان شد و در راه بدست یکی از فدائیان اسماعیلی کشته شد. فدائیان نظام الملک می پنداشتند که او به تحریک تاج الملک کشته شده است . اندکی بعد ملکشاه نیز به طور مشکوکی درگذشت . بعد از مرگ این دو مرد بزرگ قدرت امپراطوری سلجوقی از هم پاشیده شد. با ضعف حکومت اتابکان سر به شورش برداشتند. اسماعیلیان بر اعمال ترور و وحشت خود افزودند و در قلمرو سلجوقیان حکومت زیر برپا شد. -1 سلاجقه عراق -2 سلاجقه روم -3 سلاجقه شام -4 سلاجقه کرمان. در یک جمع بندی کلی، دوره سلجوقی، خصوصا در عهد طغرل، آلب ارسلان، ملکشاه دارای ویژگیهای مثبت است . آنها اولا استقلال سیاسی این کشور را تامین کردند ثانیا امنیت کامل را در سراسر مملکت پهناور ایران بوجود آوردند و ثالثا در عهد آنان تمدن ایران در نقاط مختلف انتشار یافت . خوشبختانه آثار متعدد باقیمانده از این دوره گواه صادق این مدعاست .

این رساله پژوهشی است در احوال مردان برجسته و متفکر شیعه در دوران پرالتهاب فتنه و خاصه برجسته ترین متفکران شیعه در عصر ایخانان یعنی در فاصله سالهای 654-736 هجری. مطالب آن از دو بخش تشکیل شده. بخ نخست که در واقع مدخلی است برای ورود به دوران شکوفایی مذهب شیعه، شامل سه فصل می باشد که فصل نخست آن به وضعیت سیاسی اجتماعی ایران در عصر ایلخانان اختصاص یافته، فصل دوم به دین و مذهب و معتقدات ایلخانان و نحوه برخورد ایلخانان با مذاهب خاصه اسلام می پردازد و در فصل سوم به وضعیت شیعه در عصر ایلخانان و علل گرایش حاکمان مغولی به تشیع اشاره شده است . در بخش دوم این رساله به زندگی چند تن از برجسته ترین علمای شیعه پرداخته ایم از جمله آنها می توان به خواجه نصرالدین طوسی، علامه حلی، سدیدالدین حلی، فخرالمحققین، سید تاج الدین آوجی، سیدبن طاوس و... اشاره کرد.

ترکمنهای آق قوینلو، از اخلاف اغوزخان، تحت تاثیر تهاجم مغول به ایران، قفقاز و آسیای صغیر مهاجرت نمودند. پس از مرگ ابوسعید ایلخانی به سال 736 هجری قمری، برای کسب قدرت به تکاپو پرداختند و ظهور تیمور و اطاعت امیر قرایولوک عثمان از وی، زمینه تشکیل دولت آق قوینلو را در دیاربکر و به مرکزیت "آمد" فراهم آورد. با مرگ تیمور، قراقوینلوها فرصت پیشرفت در امور یافتند، ولی نهایتا با شکست جهانشاه قراقوینلو حسن آق قوینلو، دولت قراقوینلو واژگون گشت . سال بعد ابوسعید تیموری علیه اوزون حسن لشگرکشی نمود و مقتول گشت . آق قوینلوها بدین طریق بر اکثر ایران زمین و بخشی از آسیای صغیر سلطه یافتند و وزنه سیاسی گشتند. پیروزیهای اوزون حسن توجه اروپائیان و به ویژه دولت "ونیز" را - که با گسترش طلبی و فتوحات سلطان محمد دوم (فاتح) روبرو بود - جلب نمود و روابط سیاسی نزدیکی بین آنها ایجاد شد. به سال 787 هجری قمری اوزون حسن با اعتماد و اتکاء بر قول حمایت نظامی و گرفتن توپ و تفنگ ونیزی به جنگ عثمانی در "اتلق بلی" رفت ، اما شکست خورد. دوره سلطنت اوزون حسن و پسرش یعقوب ، دوره رفاه و آسایش مردم ایران بوده است . زیرا تجارت رونق گرفت ، سازمان قشون مرتب گردید و تفنگ و توپ مورد استفاده قرار گرفت ، مقدمات اصلاحی ارضی فراهم شد، اصلاحات مالیاتی و مالی انجام گرفت . دارالایتام و کتابخانه های مجهز و بزرگی ساخته شدند، دانشمندان مشهور به دربارش جذب شدند. روابط خارجی فعالی ایجاد گشت و زمینه مساعد و مناسب جهت برآمدن دولت صفویان فراهم آمد، دولتی که تشکیلات اداری و مالیش ، ادامه تشکیلات دوره آق قوینلو بوده است . در این پایان نامه هدف ما برسی مسایل ایران و غرب آسیا در دوره موردنظر بوده است .