قسمتی از منابع و متون کهن را سنت ها و باورهای فرهنگی همچون اعیاد ملی که برخی از آنها ریشه چند هزار ساله در زندگی مردم داشته و به عنوان یکی از بزرگترین مشخصه های فرهنگی اقوام محسوب می شوند تشکیل می دهند. نوروز، مهرگان و سده به عنوان اعیاد بزرگ باستانی توانستد در دوره های نخستین اسلامی نیز به حیات خود ادامه دهند وحتی نوروز در میان این سه عید توانسته به صورت بسیار پرنگ تا به امروز ادامه یابد و در منابع متعدد تاریخی، ادبی و دینی منعکس گردد. تاریخچه و تقویم اعیاد، سنتها، توصیف و ستایش امیران در نوروز، مهرگان وسده و... از جمله عناصری هستند که در متون متعدد قدیمی عربی بازتاب یافته اند، این پژوهش با روش توصیفی ـ تحلیلی به بیان این عناصر و کتابشناسی جامع آن در موضوعات متعدد تاریخی، ادبی، فقهی، حدیثی، اخلاقی،و... از آغازدوره ی اسلامی تا پایان دوره اول مغول به منظور دسترسی آسان علاقه مندان به پژوهش در این زمینه می پردازد. بررسی های انجام شده نشان می دهد که منابع ادبی دوره ی عباسی بیشترین حجم بازتاب این سنّت فرهنگی را به خود اختصاص داده اند به نحوی که توصیف آن بیشتر در منابع ادبی و تحلیل یا گزاره های مربوط به آن در منابع تاریخی منعکس گشته است.

چکیده در تاریخ شمال افریقا در طی قرن های سوم تا هفتم هجری حکومت های مسلمانی پا به عرصه ی ظهور گذاردند که در ساختار نظامی و دیوانی خویش عمدتا بر عناصر غیر بومی تکیه می کردند. حضور گسترده ی غلامان با نژادهای مختلف در مناصب وزارت، سپهسالاری، حکمرانی ولایات و به شکل فراگیرتری در کل ساختار سپاه، از ویژگی های بارز این حکومت ها است. این پژوهش تلاش نمود تا به روش توصیفی - تحلیلی تصویری کلی از مصداق ها و نمادهای اقتدار غلامان و عوامل داخلی و خارجی در جذب و جلب غلامان توسط حکومت های طولونیان، اخشیدیان، فاطمیان، ایوبیان و ممالیک بحری در مصر و حکومت های رستمیان، ادریسیان، اغلبیان، مرابطون، موحدون و بنی مرین در مغرب اسلامی و همچنین جایگاه اجتماعی بردگان به عنوان یک عنصر اجتماعی در جامعه ی مسلمین، ارائه دهد. بر طبق نتایج حاصل از این بررسی، بسیاری از غلامان بر اثر توجه سلاطین به آنها جهت تحکیم قدرت مرکزی در برابر مدعیان داخلی و عوامل دیگری همچون عدم اعتماد به نیروهای بومی در پی آشوب آفرینی های مکررشان، خطر همراهی نیروهای محلی با خلافت عباسی، توسعه ارضی و فراهم کردن سپاهی کاملا مطیع و فاقد تعلقات مادی و منطقه ای، به جایگاه والای سیاسی دست یافته و گاهی در هرم قدرت نشسته و قرن ها بر مسلمانان حکم راندند. فضای اجتماعی فراهم شده در جامعه ی مسلمین براثر تعالیم اسلام نیز مجال بیشتری برای به فعل رساندن استعدادهای آنها فراهم نمود؛ به طوی که براساس بینش اسلامی آنها در نزد مالکان خود دارای حقوق معین بودند، می توانستند آزادی خود را بخرند، با مسلمانان ازدواج کنند، آزادانه از آموزش و تعلیم و تربیت برخوردار شوند و ... لذا در عرصه های فرهنگی، ادبی، عمرانی و ... نقش فعالی داشته و بانی بسیاری از آثار علمی و عمرانی شدند.

نوشتار حاضر پژوهشی در اوضاع فرهنگی و تمدنی مصر و شام در دوره ممالیک بحری و برجی می باشد. دولت ممالیک که در سال 648 هجری در پی ایوبیان به حکومت رسیدند، بیش از دو و نیم قرن تا 923هـ.ق بر مصر و شام حکومت راندند. در زمانی که ممالیک به سلطنت رسیدند، جهان اسلام از یک طرف با حمله مغول و از طرف دیگر با حمله صلیبیان روبرو بود که ممالیک در مقابل هر دوی آنها به پیروزی دست یافتند. در عصر ممالیک بحری سرزمین مصر به چنان آرامشی سیاسی و غنای اقتصادی و فرهنگی دست یافت که مردم عادی برای فرار از مشکلات و علما نیز به سبب حمله مغول به بغداد و جو حاکم مصر به آنجا سرازیر شدند. بدلیل استقبال سلاطین ممالیک از علم و علما مصر پایتخت فرهنگی جهان اسلام گشت. ممالیک بحری به ساخت مساجد، مدارس، کتابخانه ها، خانقاهها، رباطها و زوایا به عنوان جایگاههای تعلیم اهمیت فراوانی دادند. این نهادهای تعلیمی نقش بزرگی در پیشرفت علمی ـ فرهنگی دوره ی ممالیک بحری ایفا نمودند. البته این نهادهای علمی هر چند اندک، در عصر ممالیک برجی هم به لحاظ پیشرفت فرهنگی تأثیر گذار بوده اند. ضمنا در هر دو دوره چهره های برجسته ای از علما، فقها و مورّخانی که در سمتهای مختلف سیاسی، قضایی و فرهنگی مشغول به کار بودند، ظهور کردند. از جمله-ی این دانشمندان می توان به ابن عبدالسلام، زرکشی، ابن قیّم جوزیه، ابن منظور، ابوالفداء، ابن کثیر، نویری، ابن تیمیه، مقریزی، ابن حجر، ابن خلدون، ابن تغری بردی، سیوطی، قلقشندی و ابن أیاس و سایر دانشمندان اشاره نمود. دوره ی ممالیک بحری به لحاظ دگرگونیهای سیاسی، اقتصادی و فرهنگی از دوره های طلایی در طول تاریخ مصر و شام بوده است. ممالیک برجی علاوه بر بی کفایتی های سیاسی شان، از لحاظ فرهنگی هم موفقیت خاصی نداشتند. تنها نکته قابل ذکر از لحاظ فرهنگی - تمدنی، چندین نمونه از معماری است که از دوران آنها بر جای مانده است. البته اکثر علما و مورخان مشهور در عصر ممالیک برجی ظهور کرده اند. این پژوهش که بر اساس رویکرد توصیفی ـ تحلیلی صورت گرفته است، به مقایسه ی نهادهای علمی و فرهنگی و چهره های شاخص علمی دو عصر ممالیک بحری و برجی می پردازد.

شرح حال نگاری که با اندک تفاوتی در مفهوم، با نام های تراجم احوال، سرگذشتنامه¬نویسی، زندگی نامه¬نویسی، علم رجال، موالید و وفیات وغیره نیز شناخته می شود، در میان علوم اسلامی از جمله علوم و فنونی است که دارای پیشینه ای دیرین است و بخشی از علم تاریخ به شمار می¬آید. این علم دارای شاخه¬های متعددی است که یکی از آن¬ها علم شرح¬حال¬نگاری عمومی می¬باشد. پیدایش شرح¬حال¬نگاری و سیر تحوّل و تطوّر شرح¬حال¬نگاری عمومی از قرن سوم هجری قمری تا پایان عصر ممالیک، مجهول است. این رساله درصدد است با روش تحلیلی - توصیفی به تبیین این تحوّل در دوره¬ی عباسی و ممالیک بپردازد. یافته¬های پژوهش حاضر نشان می¬دهد که این علم تحت تأثیر کتب سیرالملوک، علم الانساب، ایام العرب و در دوره¬ی اسلامی فن سیره¬نویسی پیامبر?، صحابه و تابعین بوجود آمد و به روند تکاملی خود ادامه داد به نحوی که در شرح¬حال¬نگاری عمومی عصر عباسی از متون دینی همچون قرآن و احادیث و نیز شعر استفاده می¬شد؛ همچنین بکارگیری امثال و حکم و آرایه-های ادبی از خصوصیات آن به شمار می¬رفت. در عصر ممالیک، این فن با ورود عبارات و کلمات فارسی، ترکی و رومی به آن و آمیخته شدن با سیاست همراه بود و به سمت سبکی نقّادانه و به دور از تکلّف پیش رفت، و ناظر بر مسائل ادبی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی آن زمان نیز بود.

عدالت خواهی و انسان دوستی اسلام، به اهل کتاب این امکان را می داد تا بتوانند با انعقاد قراردادی، در قبال عهده دار شدن وظایف و تکالیفی در مقابل حکومت اسلامی، ضمن همزیستی مسالمت آمیز، از حقوق و مزایایی نیز برخوردار شوند. نحوه ی برخورد دولت عباسی با اقلیت های دینی و بررسی حقوق آن ها از موضوعات مهم و قابل بحث در فرهنگ و تمدن اسلامی است، چرا که اقلیت ها در هر نظامی از حقوقی برخوردارند که رعایت آن بر همگان به ویژه حاکمان و نخبگان سیاسی جوامع ضروری است و این حقوق در ارزیابی آن نظام معیار و محک سنجش به شمار می آید. رعایت این حقوق به یکی از مطالبات اساسی اقلیت ها از حکومتی که تحت حاکمیت آن زندگی می کنند تبدیل شده است. اقلیت های دینی ساکن در قلمرو حکومت عباسی نیز این انتظار را از حکومت عباسی داشتند. یافته های پژوهش حاضر نشان می دهد که در نظام سیاسی - اجتماعی عباسیان یک نگاه گزینشی و نخبه گرایانه نسبت به اقلیت¬های دینی وجود داشته است و از جمله سیاست عباسیان در پیشرفت کار خود سازش با اقلیت های دینی و به کار گماشتن آنان بوده است. اما با این وجود باز هم نحوه ی برخورد خلفای عباسی در برخی از دوره ها با این اقلیت ها به خصوص طبقه ی عامه بر حسب نگرش درباریان و مردم دچار دگرگونی می شد و مورد خشونت خلفا واقع می گشتند. در ضمن این نکته را نیز باید یادآور شد که در تطبیق سیاست های خلفای عباسی در رابطه با اقلیت های دینی با سیره ی پیامبر اکرم(ص) اقداماتی از جانب خلفا علیه اقلیت های دینی دیده می شود که حکایت از فاصله گرفتن جامعه ی اسلامی با عصر پیامبر دارد.

مطالعه آثار اولیه ی زبان عربی حاکی از آن است که نخستین مباحث زبانشناسی زبان عربی با انگیزه ی شناخت واژگان قرآن کریم آغاز گردیده و عامل اصلی در پیدایش لغت نامه های عربی، لزوم فهم قـرآن کریم و حدیث با انگیزه خدمت به اسلام بوده است. ضرورت آشنایی با زبان عربی فصیح که زبان اصلی شریعت اسلام یعنی قرآن و حدیث، محسوب می شود؛ به عنوان دانشی که مقدمه ای برای سایر علوم قرآنی و شرعی است و اعتماد علماء، فقها و حکما در آراء و نظریات علمی خود برآن قرار دارد، بر اهمّیت توجّه به معاجم عربی نخستین افزوده و ضرورت روشنگری در باب نقش آفرینی قرآن کریم و احادیث در فرهنگ و ادبیات عرب را آشکارتر می سازد. ظهور کتاب ارزشمند «العین» نخستین لغت نامه عربی، در قرن دوم هجری، سپس پیدایش سایر فرهنگ نامه ها و شکل گیری و توسعه معجم نگاری در میان مسلمانان، موید نقش محوری مصادر والای دین اسلام، در لغت و زبان عربی است. بررسی آماری و تحلیلی این پژوهش نشان می دهد. استشهاد به آیات قرآن کریم و احادیث در معاجم نخستین به صورت وسیع بکار رفته و در قرون بعدی نیز با گسترش دامنه ی لغات، افزایش یافته است. کثرت مباحث لغوی پیرامون واژه های قرآن و حدیث در این معاجم بیانگر آن است که، دانشمندان لغت به قرآن به عنوان مهم ترین مصدر استدلال بر مباحث لغوی می نگریستند و بین قرآن و علم لغت پیوند متقابل وجود داشته است. این تحقیق به بیان حرکت علمی پیدایش و توسعه معجم نگاری عربی، در سایه ی استشهادات قرآنی و حدیثی می پردازد.

درک علل وقوع و نتایج حوادث تأثیرگذار قرن اول هجری بدون شناخت نقش روابط قبیله ای حاکم بر جزیره العرب و همین طور فضای عقیدتی، سیاسی و نظامی امکان پذیر نیست. یکی از قبایل مشهور و موثر در تحولات نخستین دوره اسلامی قبیله بنی مخزوم است که یکی از شاخه های اصلی قبیله قریش می باشد. این رساله به روش توصیفی تحلیلی در جهت تبیین نقش این قبیله در عصر جاهلی و دوره اسلامی (دوره پیامبر و خلفای راشدین) می باشد. همین طور نتایج پژوهش بیانگر آن است که بنی مخزوم در دوره جاهلی دارای جایگاه اشرافی مهمی در مکه بود، به نحوی که اکثر مناصب مهم نظامی بر عهده افراد این قبیله بود. جدا از این، برسر شرف، نسب، ثروت با دیگر قبایل مشهور قریش به رقابت می پرداخت. اکثراین رقابت ها هم به نفع بنی مخزومیان تمام می شد. لذا با ظهور اسلام اشراف این قبیله به سرکردگی ابوجهل در صدر مخالفان پیامبر(ص) قرار گرفته، و در راه مقابله با اسلام به شکنجه تعدادی از مسلمانان پرداختند و انواع آزار و اذیت ها را نسبت به پیامبر(ص) رواداشتند، به نحوی که قریب به اکثریت دشمنان پیامبر(ص) از این قبیله بودند. و ضعفای این قبیله مانند؛ یاسر، سمیه و عمار جزء یاران خاص پیامبر(ص) بودند. در دوره خلفای راشدین این قبیله با حمایت از حاکمیت اسلامی نقش انکار ناپذیری در حوادث مهم از جمله جریان فتوحات داشتند. دو چهره مشهور این قبیله؛ عماریاسر و ام سلمه، در تحولات دوران عثمان و علی الخصوص حکومت امام علی(ع) به ویژه در دو نبرد مشهور زمان آن حضرت(جمل و صفین) نقش بارزی در جهت حمایت از حکومت آن حضرت و اهل بیت(ع) ایفا کردند.