بخش جنوبی دشت مختاران با مساحت 928 کیلومتر مربع به صورت حوضه ای کشیده در 80 کیلومتری جنوب شهر بیرجند (استان خراسان جنوبی) و در بخش شمالی زیر پهنه ساختاری سیستان واقع است. واحدهای سنگی منطقه به طور عمده شامل سنگ های آذرین اسیدی خروجی به سن پالئوژن است. مطالعات ژئومورفولوژی و فیزیوگرافی در این بخش از حوضه با استفاده از نقشه های ترسیم شده در محیط نرم افزار arc gis صورت گرفته است. مطالعات رسوب شناسی نشان می دهد که جورشدگی رسوبات این منطقه در محدوده ضعیف تا متوسط قرار دارد. رخساره های مشاهده شده موجود در این منطقه شامل گراول ماتریکس پشتیبان (gmm)، گراول دانه پشتیبان (gcm)، ماسه توده ای (sm)، ماسه با لایه بندی افقی (sh)، ماسه با لایه بندی کمی زاویه دار نسبت به سطح افقی (sl)، ماسه با طبقه بندی مورب عدسی(st) ، گل لامیناسیون دار (fl) و گل توده ای (fm) تشکیل شده است. نتایج حاصل از مدل mpsiac نشان می دهد که حوضه های گولگ و اکبرآباد از نظر میزان فرسایش و رسوب زایی در کلاس ii (کم) و iii (متوسط) طبقه بندی می شوند. میانگین تولید رسوب براساس مدل mpsiac در قسمت اکبرآباد 474/1 تن در هکتار در سال و در قسمت گولگ 541/1 تن در هکتار در سال می باشد. میزان فرسایش نیز در حوضه اکبرآباد 17/39 تن در هکتار در سال و در حوضه گولگ 92/41 تن در هکتار در سال می باشد. با توجه به آزمایش های ژئوشیمیایی صورت گرفته، غلظت برخی عناصر همچون آهن، مس، سرب، روی و آرسنیک در برخی قسمت های منطقه مورد مطالعه از میانگین پوسته زمین بالاتر است که به نظر می رسد این امر تحت تاثیر ترکیب سنگ شناسی منطقه منشاء بوده باشد.

چکیده: حوضه آبریز فریدون-تگ بخشی از محدوده شرقی دشت مختاران می باشد که در جنوب شهرستان بیرجند، استان خراسان جنوبی واقع شده است. مساحت منطقه مورد مطالعه 73/401 کیلومتر مربع و به شکل کشیده است. این حوضه با توجه به تقسیمات زمین شناسی ایران در حاشیه زون فلیش شرق ایران قرار گرفته و به دلیل موقعیت ویژه ساختاری، شامل واحد های رسوبی نئوژن و افیولیت ملانژ در بخش های شمالی و واحد های اسلیت، فیلیت و شیست دگرگونی در بخش های جنوبی می باشد. مطالعات ژئومورفولوژی و فیزیوگرافی انجام شده در این حوضه نشان دهنده حساسیت زیاد این واحدهای زمین شناسی خصوصا واحد های سنگی نئوژن به فرسایش است. به منظور بررسی تغییرات اندازه ذرات و عوامل موثر در ریز شوندگی رسوبات رودخانه ای این حوضه تعداد 55 نمونه رسوب از کانال اصلی و دو شاخه فرعی برداشت شده و پارامترهای آماری نمونه ها بررسی گردید. نتایج به دست آمده نشان می دهد که رودخانه های این حوضه از نوع گراولی با جورشدگی ضعیف می باشند. مطالعات صحرایی منجر به شناسایی رخساره ها ی سنگی گوناگون از جمله رخساره های گراولی (gmm، gcm، gt و gp)، ماسه ای (st، sh و sp) و گلی (fl و fm) گردید. همچنین، عناصر ساختاری شکل گرفته در این بخش از حوضه شامل gb، la، sb و ff می باشند. با توجه به رخساره-های سنگی و عناصر ساختاری شناسایی شده، دو مدل رسوبی رودخانه بریده بریده با بار بستر گراولی و عمق کم و رودخانه بریده بریده گراولی برای این حوضه تعیین گردید. مطالعات ژئوشیمیایی اکسیدهای اصلی و عناصر فرعی موجود در نهشته های این حوضه با هدف سنجش عناصر موجود در خاک و تعیین منشاء احتمالی آنها صورت گرفت. نتایج حاصله حاکی از آلوده بودن رسوبات به عناصر سنگین نیکل، کروم و آرسنیک و نیز میزان بالای اکسیدهای آهن و منیزیم می باشد. در نتیجه بررسی های انجام شده مشخص گردیده است که واحد های زمین شناسی بیشترین تاثیر را بر آلودگی رسوبات منطقه دارند.