در طبقه بندی علوم در بین مسلمانان، از دانشی با نامعلم الحیل (متفاوت از حیل فقهی یا حیله های شرعی)، یاد می شودکه معمولاً در آخرین رده بندی از شاخه های علوم تمهیدی یا تعلیمی جای گرفته است. «علم الحیل» یا اختصاراً «حِیَل» (جمع کلمه حیله به معنای شگرد)، یکی از شاخه های علوم در بین مسلمانان بود که موضوع آن بررسی ساختارو ساختن اسباب شگفت انگیز و ماشین های سودمند بوده است. در این علم عملاً از انواع ماشین ها، اعم از ظروفی که برای تفریح و سرگرمی پادشاهان ساخته می شد، فواره ها، دستگاه های خودکار ابتکاری، دستگاه های بالا برنده آب، تلمبه ها و دستگاهای مکش آب، آسیاب های آبی وبادی و انواع ساعت های مکانیکی و آبی و ... بحث می شد. این پژوهش، ضمن تبیین مفهوم علم الحیل در بین مسلمانان و بررسی آثارو دستاوردهای آنان در این زمینه، قصد دارد تا سیر تحولات این شاخه از علوم کاربردی را در میان مسلمانان بررسی کند. شایان توجه است که این علم در میان مسلمانان حتی در دوره رکود علوم اسلامی، مورد توجه جدی بوده و رونق قابل توجهی داشته و دستاوردهای مثبت فراوانی عرضه کرده است . برخلاف تصور عده ای که تلاشهای مسلمانان را در علم الحیل، در ساخت ماشین های تفریحی بدیع و ابتکار آمیز محدود دانسته اند، مسلمانان به ساخت ابزارها و ماشین های سودمند و کاربردی توجه می کرده اند.

در این پژوهش، ضمن بیان معانی گوناگون واژه نابینا از نظر لغوی، اصطلاحی، قانونی و عرفانی، وضعیت آموزشی، اجتماعی، اقتصادی، فرهنگی نابینایان در طول تاریخ و دیدگاه های مردم کشورهای مختلف نسبت به نابینایان بررسی شده است. در ادامه برخی خطوط مورد استفاده نابینایان معرفی و ارزیابی شده و پس از آن، تاریخ آموزش های نوین نابینایان ایران شامل خط بریل فارسی، مدرسه ها، کتابخانه ها، برخی نهادها و افراد تأثیرگذار در این آموزش ها، شرح داده شده و با برخی کشورها نیز مقایسه گردیده است. هدف اصلی از انتخاب این موضوع، تهیه منبعی مستقل در این باره، آشنایی جامعه با وضعیت نابینایان وقوانین مربوط به آنان وحفظ بسیاری از اطلاعات ارزشمند شفاهی است که درخطر نابودی اند. این پژوهش به روش های کتابخانه ای وبا استفاده از اسناد ومصاحبه با افراد مسئول و با تجربه انجام شده است. نتایج بدست آمده حاکیست که کشورهای غربی درآغاز آموزش نابینایان ایران نقش مستقیم داشتند. ضمن تاکید بر این نکته که پیشرفت فناوری، بهبود وضعیت نابینایان را به دنبال داشته، درعین حال تفاوت آشکار میان آموزش نابینایان در ایران با کشورهای پیشرفته دیده می شود .

داروشناسی در تمدن اسلامی غالبا در کنار علوم مختلفی همچون گیاهشناسی، پزشکی، جانورشناسی و کیمیا مطرح شده است. به تدریج و با رشد داروشناسی، این علم جایگاه تخصصی و مستقل خود را به دست آورد. پژوهش حاضر با عنوان تاریخ داروشناسی در ایران و بین النهرین از صدر اسلام تا حمله مغول، در پنج بخش به داروشناسان و تألیفات آن ها می پردازد. بخش اول با عنوان کلیات، بعد از شرح اصطلاحات داروشناسی، جایگاه این علم را در طبقه بندی علوم اسلامی که غالباً به عنوان فرع و یا جزیی از علم طب بوده است، مشخص می کند. بخش دوم به تاریخ داروشناسی پیش از اسلام در سرزمین های مصر، بین النهرین، هند، یونان، ایران و جزیره العرب اختصاص دارد. بخش سوم درباره تاریخ داروشناسی از صدر اسلام تا میانه سده سوم هجری است و معلوم می گرداند که مسلمانان اطلاعات وسیعی از منابع یونانی، ایرانی و هندی را اخذ کردند و با ترجمه آنها به عربی داروشناسی اسلامی را بنا نهادند. بخش چهارم با نام داروشناسان ایران و بین النهرین و آثار آنان از میانه سده سوم تا میانه سده پنجم هجری، شرح داده است که اولین تحقیقات و آثار داروشناسی در حاشیه کتاب های دائرهالمعارفی پزشکی مطرح شده و بخش مهمی از این تألیفات به داروشناسی اختصاص داشته است. اما در کنار این آثار، تألیفات خاص داروشناسی و مستقل از علوم دیگر به نام کتاب های صیدله، اقراباذین و ادویه نیز پدید آمد که اهمیت آن ها کم تر از آثار بزرگ پزشکی نبود. بخش پنجم به داروشناسان ایران و بین النهرین و آثار آنان از میانه سده پنجم تا میانه سده هفتم هجری می پردازد و با شرح آثار داروشناسی نشان داده است که علم داروشناسی در این دوره دچار رکود نسبی شده و نوآوری در آن کم شده است..

کرج ابودلف در ایالت جبال و در حد فاصل بین همدان و اصفهان بوده، یعنی در منطقه ای که در حال حاضر در محدوده استان مرکزی و نزدیک اراک واقع است. از روزگار پیش از اسلام تا به امروز، نام آن با تغییراتی مواجه شده و امروزه به نام آستانه مشهور است. تجزیه و تحلیل های تاریخی نشان می دهد که این شهر در دوره فتوحات مسلمانان، دچار صدماتی شده و رونق اولیه خود را از دست داده است؛ اما درعصر خلافت عباسیان، به کمک خاندان عجل دوباره رونق گرفت. این شهر به مرکز حکومت این خاندان تبدیل شد و یک دوره آبادانی و توسعه را تجربه نمود. ولی به مرور زمان و در مسیر حوادث تاریخی ناحیه جبال، دستخوش تحول گردید؛ از دوره تسلط مغول، اهمیت خود را از دست داد و به روستایی ویران مبدل شد؛ اما از دوره صفویه دوباره روی به آبادانی نهاد. بررسی وضعیت دینی و مذهبی این شهر نشان می دهد که در برهه هایی تشیع در آن رونق داشته است و حتی برخی از حکمرانان بنی عجل به تشیع متمایل بوده اند. وجود بقاع متبرکه اولاد امام علی(ع) این موضوع را تأیید می کند. بازخوانی حیات مشاهیر این شهر نیز رونق علم و اندیشه در آن را نمایان می سازد. در منابع مختلف، بیش از هفتاد شخصیت کرجی یافت شده که بیشتر آنان محدث یا فقیه بوده اند. وجود این عده قابل ملاحظه از علماء و دانشمندان که برخی از آنان از برجستگی و شهرت فراوان برخوردار بوده اند، اهمیت علمی این شهر را در دوره هایی نمایش می دهد.

در تاریخ سیاسی اسلام همواره نام دبیران در کنا، نام خلفاء و وزراء آمده است. وظایف دبیران ابتدا به صورت ساده و مختصر بود و تشکیلات خاصی بر آن مترتب نبود. با تاسیس و گسترش دیوان ها کار این گروه نیز افزایش یافت. با گذشت زمان دبیران تنها دبیران رسایل و خراج و به دنبال آن، دیوان ها فقط خراج و رسایل نبودند. افزایش و فزونی دبیران و دیوان ها کاملا بستگی به گسترش تشکیلات حکومتی داشت. هر چه حکومت ساختارمند می شد و بر مبنای قواعد و اصول مملکتداری قرار می گرفت، نیاز به دبیران بیشتر احساس می شد. در حقیقت دبیران روسای دیوان ها محسوب می شدند و بدون وجود ایشان رتق و فتق کردن امور دیوان ها غیر ممکن می نمود. در این پژوهش جایگاه دبیران در ساختار اداری و کارکرد ایشان در دیوان های مختلف از آغاز تا میانه سده ی سوم هجری (تا سال 232 هـ. ق که همزمان با پایان عصر اول عباسی است) در شرق جهان اسلام، با توجه به اطلاعات موجود در منابع تاریخی، مورد بررسی وتجزیه وتحلیل قرار گرفته ونیز سعی شده تا تاثیرگذاری تشکیلات دبیرخانه ای ساسانی بر نظام دیوانی اسلامی علی الخصوص منصب دبیری مورد بررسی قرار گیرد.

تصوف، یکی از پدیده های مهم در منطق? فارس بود که در آستانه سده هفتم هجری و در پی حمله مغول به ایران و تحولات سیاسی و اجتماعی، تغییرات چشمگیری یافت. این پژوهش درصدد بررسی وضعیت تصوف و عوامل رونق آن در ایالت فارس و همچنین نقش سیاسی، اجتماعی، فرهنگی صوفیان و دستاوردهای ادبی ایشان در سده های هفتم و هشتم هجری است. البته مباحث تخصصیِ تصوف، در حد نقل و روایت است و جنبه های تاریخی، مورد نظر این پژوهش می باشد. امنیت فارس در دوره اتابکان سُلغری، علاقه حاکمان و سلاطین به صوفیان و اهتمام آنان به ایجاد مراکز خانقاهی، وجود طریقت های تصوف و ... موجب رونق تصوف در این دوره شد. رواج مذهب تشیع در این دوره نیز چندان نتوانست تصوفِ سنت گرای فارس را تحت تأثیر قرار دهد. بیشتر صوفیان فارس پیرو طریقت سهروردیه بودند. مکتب کبرویه نیز اندک پیروانی در فارس داشت. طریقت عاشقان? روزبهانیه از این دوره در فارس رواج پیدا کرد. نقش موثر تصوف در جامعه و ارتباط دوسویه میان برخی صوفیان فارس با حکومت از یک سو و حضور صوفیان پیرو تصوفِ سنتی و کناره گیری ایشان از دنیا و تحولات سیاسی و اجتماعی جامعه از طرف دیگر، سبب شد تصوف در فارس جنبه انقلابی پیدا نکند.

این پایان نامه ، ترجمه و تحقیق کتاب الفاظ الحضاره فی القرن الرابع الهجری نوشته دکتر رجب عبدالجواد ابراهیم در زمینه بررسی و شرح و توضیح اصطلاحات موجود در کتاب مروج الذهب مسعودی است . نویسنده پس از استخراج این اصطلاحات،آنها را در سه باب اصطلاحات سیاسی ، اقتصادی و اجتماعی بررسی کرده است. او هر باب را به چند فصل، و هر فصل را به بخش های کوچک تر تقسیم کرده است. آنگاه ضمن بررسی هر مدخل از دو نگاه لغوی و اصطلاحی، در ادامه، یک یا چند جمله از مروج الذهب را به عنوان شاهد برای هر مدخل آورده است . در بسیاری موارد نیز شواهدی از اشعار عربی نقل کرده که بیشتر آنها مربوط به شعرای عصر جاهلی است . پس از ترجمه متن این کتاب ، برای استفاده بهتر خوانندگان بسیاری از اعلام اشخاص ، اماکن ، کتابهای ذکر شده در متن و برخی از نکات لازم در پاورقی معرفی و توضیح داده شد . مطالعه این متن می تواند خوانندگان را با وضع سیاسی، اقتصادی و اجتماعی قرون اولیه اسلامی و ساختار اداری خلافت عباسی در سه قرن اول از عمر این خاندان بیشتر آشنا سازد. با توجه به این که مولف در ارجاعات خود ، به عنوان کتاب ها استناد کرده بود نه به نام نویسنده، برای حفظ یکنواختی پاورقی ها و ارجاعات، منابع مورد استفاده مترجم نیز با نام کتاب در پاورقی ها آمده است. همچنین برای حفظ یکنواختی متن ترجمه، جمله های عربی منقول از مروج الذهب که نویسنده به عنوان شاهد آورده بود، عیناًدر پاورقی نوشته شده است .

برگزاری فریضه حج که یکی از واجبات دینی مسلمانان است، از زمان ورود اسلام به ایران با فراز و فرودهای خاصی همیشه انجام میگرفت. ایلخانان از همان آغاز مسلمانی خود، اقدامات قابلتوجهی در راستای اعزام کاروانهای زیارتی به مکه و بهرهبرداری سیاسی-اجتماعی از این امر، انجام دادند. اما با برافتادن حکومت آنها و بهوجود آمدن دورهای از تجزیه سیاسی در ایران، چگونگی برگزاری فریضهی حج نیز تحتتأثیر منفی بهجای گذاشت. با تشکیل حکومت تیموری، بهرهبرداری سیاسی-اجتماعی و اقتصادی از حج، بار دیگر مورد توجه قرار گرفت و اجتماع حج، صحنه نبرد و برتریجویی فرمانروایان تیموری با سلاطین مملوک و سپس عثمانی گردید. این وضع بر مسائل مرتبط با حج نیز تأثیر گذاشت. بدینترتیب هدف پژوهش حاضر بررسی این مسائل در دوره میان سقوط حکومت ایلخانی تا پایان دوره تیموری میباشد.

غزنه از شهرهای ایالت زابلستان قدیم به شمار می رفت که در دوران پیش از اسلام مهد تمدن های مهمی چون یونانی، کوشانی و هپتالی بوده است. با فتح سیستان و زابلستان توسط سپاهیان مسلمان، این شهر به یک پایگاه نظامی تبدیل شد. خاندان لُویَکان از بقایای حاکمان پیش از اسلام، در سه قرن نخست هجری به عنوان خراجگذار صفاریان و سامانیان در حکومت غزنه و زابلستان باقی مانده بودند. این شهر در قرن چهارم هجری پایتخت حاکمان مسلمان شد و همسایگی با سرزمین هند، غزنه را به یک پایگاه نظامی برای حمله های مکرر به هند تبدیل کرد. غزنه در قرن پنجم به سبب حضور غزنویان، پیشرفت های چشمگیری داشت. سرازیر شدن غنایم و ثروت های بی شمار هند و ورود بردگان هندی، هم سبب رونق تجارت و اقتصاد غزنه می شد و هم نیروی انسانی لازم را برای حاکمان مسلمان تامین می کرد. در این دوره بناهای جدید و مجلل با سبک معماری اسلامی احداث گردید. حضور شاعران و ادیبان فارسی زبان در دربار غزنه، باعث ارتقاء سطح ادبی و فرهنگی آنجا شد. این شهر، در انتقال مفاهیم فرهنگ اسلامی و ادب فارسی به نواحی مسلمان نشین هند اهمیت بسزایی یافت. از قرن چهارم، به تدریج اسلام دین رسمی و غالب مردم غزنه شد. گروه هایی از غیر مسلمانان مانند یهودیان و مسیحیان نیز حضور داشتند. با ضعف حکومت غزنویان از اواخر قرن پنجم، سرانجام غزنه توسط غوریان تصرف و به آتش کشیده شد. این شهر نیمه ویران از یورش سپاه مغول نیز بی نصیب نماند. هم اکنون استانی با نام غزنی در افغانستان است که در فاصله پنج کیلومتری ویرانه های شهر غزنه قدیم قرار دارد

مکران منطقه ای وسیع در جنوب شرقی فلات ایران بود که مرزهای آن از کرمان در غرب تا حدود سند در شرق کشیده شده بود. این ناحیه وسیع از شمال به سیستان و از جنوب به دریای عمان محدود بود. ماکا، میکا، موکران، گدروزیا، ژدروزیا و... نامهایی ست که در دوره های مختلف تاریخی به این ناحیه اطلاق می شده است. پژوهش حاضر با معرفی شهرها و آبادیهای ناحیه مکران و توصیف وضعیت جغرافیایی و طبیعی آنجا به بیان خلاصه ای از پیشینه تاریخی این منطقه از پیش از اسلام تا حمله مغول و سپس بررسی اوضاع اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی مکران با روش توصیفی و تحلیلی پرداخته است. گستردگی مرزها، موقعیت خاص جغرافیایی آنجا در کنار دریای عمان و عبور شبکه ای از راههای مهم زمینی و دریایی این ناحیه را در زمینه کشاورزی، تجاری و نظامی اهمیت و رونق داده بود. اما همین موقعیت خاص جغرافیایی و دورافتادگی این ناحیه از مرکز خلافت زمینه حضور و رشد گروهها و فرقه های انحرافی و ضدحکومتی را در آنجا فراهم کرده بود؛ به طوری که این ناحیه همواره مأمن و معبری برای افراد و گروههای شورشی و ماجراجو بود. این رفت و آمدها علاوه بر تأثیراتی که در ترکیب جمعیتی مکران داشت، بر گرایشات دینی مردم این ناحیه نیز اثر گذاشت.

طراحی و ساخت فواره هایی که در فواصل زمانی مشخص و به صورت خودکار تغییر شکل می دهند، از موضوعاتی است که زیرمجموعه علم الحیل (تقریباً معادل مهندسی مکانیک امروزی) قرار می گیرد. این فواره ها که بر اساس استفاده از سیستم های کنترل مکانیکی کار می کنند، از نظر اجزاء و مفاهیم، با شاخه «ساخت ظروف جادویی و حیرت آور» علم الحیل قرابت دارد. این پژوهش که به بررسی «فواره های خودکار» پرداخته، شامل شرح عملکرد و بازسازی سه بعدی تصاویر شش فواره خودکار به علاوه یک فواره ساده کتاب الحیل بنی موسی (قرن 3ق)، شش فواره خودکار کتاب الجامع بین العلم و العمل النافع فی صناعه الحیل ابوالعز جزری (د. 602ق) و سه فواره خودکار به علاوه یک فواره ساده کتاب الطرق السنیه فی الآلات الروحانیه تقی الدین راصد (د.993ق)، می شود. در کنار تشریح طرزکار این فواره ها، نکات جالب توجه و اشکالات موجود در آن ها مشخص شده است. علاوه براین، باب چهارم کتاب الطرق السنیه تقی الدین راصد که تنها نسخه خطی آن در دسترس است، تصحیح و ترجمه گردیده است. طرح فواره های موجود در کتاب الحیل بنی موسی با وجود برخی اشکالات، از این نظر که بدون هیچ پیشینه ای طراحی شده اند و حاصل هوش و نبوغ بنی موسی بوده، ارزش بسیاری دارند. ابوالعز جزری تا حدودی از ایده های بنی موسی الهام گرفته، اما طرح های او از دقت بیشتری برخوردارند. فواره های تقی الدین نیز تقلیدی از طرح های جزری است.

1- ازدواج های سیاسی، نقش بسیار موثری در به قدرت رسیدن تیمور و نیز تقویت پایه های حکومت او و جانشینانش داشت. تیمور در ابتدای کارش، از طریق ازدواج با شخصیت های سرشناس اُلوس جَغَتای (قبایل و مردم تحت اوامر خاندان جغتای)، توانست به تدریج بر قدرت و نفوذ خود در این اتحادیه ی قبایلی بیفزاید و پس از مدتی حاکم بی چون و چرای الوس شود. در آن زمان طبق عرف سیاسی حاکم بر الوس، تنها فردی از نسل جغتای (پسر چنگیزخان) می توانست به ریاست الوس برسد. از این رو تیمور که ریشه در خاندان سلطنتی نداشت، برای مشروعیت بخشی به حکومتش، فردی از نسل جغتای را- که عملاً قدرتی نداشت- به صورت تشریفاتی به خانی برداشت و از طریق ازدواج (خود و فرزندانش) با خاندان مغول یا، خود را حامی خاندان سلطنتی نشان داد. روش تیمور در درون الوس، بر مدارا و پرهیز از خشونت استوار بود و یکی از مهم ترین ابزارهای او برای همراه ساختن امرای الوس، ازدواج های سیاسی بود. تمام ازدواج های اعضای خانواده ی تیمور، تحت نظارت او و با انگیزه های مشخص سیاسی صورت می گرفت. تیمور به شکل هوشمندانه ای از این ازدواج ها برای تقویت و گسترش قدرت سیاسی خود و خاندانش بهره برد. در زمان جانشینان تیمور نیز ازدواج های سیاسی با انگیزه های مختلف از جمله به دست آوردن متحد، استحکام روابط درون خاندانی و دفع شورش های احتمالی انجام شد. 2- زنان خاندان تیموری از احترام و آزادی عمل بسیاری برخوردار بودند. این امر از یک طرف ریشه در جایگاه مهم زن در میان قبایل ترک آسیای میانه داشت و از طرف دیگر به دلیل فواید سیاسی ای بود که از طریق ازدواج آنان (همسران و عروسان) نصیب خاندان تیموری می شد. تیمور برای همسران اصلی اش، باغ و کاخ هایی اختصاصی ساخت. زنان مهم دربار تیمور، با مو و روی گشاده در جشن های رسمی او شرکت می کردند و حتی خودشان مستقلاً جشن هایی ترتیب می دادند و شخصیت های سرشناس را به آن دعوت می کردند. 3- یکی از مهم ترین وظایف زنان دربار تیموری، نظارت بر تربیت و پرورش شاهزادگان بود و این امر به ویژه در زمان تیمور اهمیت ویژه ای داشت. تیمور توجه و اهتمامی جدی به سلامت و تربیت نوه هایش داشت. در زمان تیمور، پس از به دنیا آمدن هر شاهزاده، نوزاد را از مادرش جدا کرده و به یکی از زنان مهم دربار- که از نزدیکان تیمور و مورد اعتماد او بود- می سپردند. این زن- دست کم تا شش سالگی- وظیفه ی محافظت و نظارت بر تمامی مراحل رشد و تربیت کودک (از جمله نظارت بر کار دایه و اتابَک) را بر عهده داشت. 4- زنان دربار تیموری به سبب اعتبار و جایگاهی که در نزد سلاطین داشتند، گاه در اختلافات سیاسی میانجی گری کرده و درصدد صلح برمی آمدند. گاه نیز افراد سرشناس خطاکاری که از نزدیکان آنان بودند، ایشان را برای بخشیده شدن خود نزد سلاطین، واسطه و شفیع قرار می دادند که موثر هم بود. میانجی گری و شفاعت را می توان جدی ترین فعالیت سیاسی زنان دربار در دوره ی تیمور دانست. 5- همسران تیمور اگرچه شأن و جایگاه بالایی داشتند، اما به دلیل شخصیت اقتدارگرای تیمور و نیز دوری دائمی او از پایتخت (به سبب سفرهای جنگی اش) فرصت دخالت یا مشارکت جدی در امور کشوری را نیافتند. اما در دوره های بعد، زنان [کم یا زیاد] بر سلاطین تیموری نفوذ داشته و فرصت یافتند که در امور کشوری- به صورت مستقیم یا غیرمستقیم- مشارکت یا دخالت کنند. قدرت و نفوذ همسران سلاطین تیموری معمولاً در اواخر حکومتشان (زمانی که آنان در سنین پیری به سر می بردند، مانند سلطان حسین بایقرا،) به بیشترین حد خود می رسید. 6- مهم ترین و دامنه دارترین فعالیت سیاسی زنان مهم دربار در دوره ی جانشینان تیمور، تلاش آنان برای به سلطنت رساندن فرزند- یا یکی از بستگان- شان بود. این تلاش ها با ظهور نشانه های ضعف و پیری یک سلطان آغاز می شد، با مرگ او علنی شده و شدت می گرفت و با روی کار آمدن سلطان مقتدر بعدی، به پایان می رسید. 7- زنان بلندپایه ی تیموری در زمینه ی ساخت بناهای مذهبی و عام المنفعه (و نیز اختصاص موقوفاتی بر آن ها) بسیار فعال بودند. آنان اقدام به ساخت بناهای بسیاری اعم از مسجد، مدرسه، خانقاه، آرامگاه، کاروانسرا، حمام و... نمودند، به طوری که آنان را می توان یکی از گروه های اصلی حامی ساخت و ساز در دوره ی تیموری به شمار آورد. به نظر می رسد که انگیزه ی آنان از ساخت بناهای مذهبی و عام المنفعه- جدا از برخورداری از اجر معنوی- آن بوده که هم برای خود و فرزندان و شوهرانشان شهرت نیکی کسب کنند و هم با حمایت از نهاد دین، مشروعیت حکومت تیموریان را تقویت کنند.

فسا نام شهری در 164 کیلومتری جنوب شرقی شیراز در استان فارس واقع است. قدمت این شهرستان به دوره هخامنشیان برمی گردد که در آن زمان نام این شهر پَسه یا پَسا بوده و پس از اسلام به فسا تبدیل شد. در دوران اسلامی فسا به عنوان بزرگترین شهر کوره دارابگرد محسوب می شده است. با توجه به اینکه در سده اول هجری قمری در آنجا سکه ضرب می شد، برخی از مورخان آن را کوره ای مستقل نیز دانسته اند. پژوهش حاضر با معرفی نواحی و آبادی های این شهر و توصیف وضعیت جغرافیای طبیعی آنجا و تغییراتی که در حدود جغرافیایی فسا در طول دوره مورد مطالعه به وجود آمده، به بیان خلاصه ای از پیشینه تاریخی این منطقه از پیش از اسلام تا دوران قاجار پرداخته و سپس به بررسی اوضاع اجتماعی از قبیل اقوام ساکن در فسا و اهمیت اقتصادی این شهرستان و تحولات فرهنگی از قبیل دین، تغییراتی که در زبان مردم فسا رخ داده، پوشش و لباس مردم فسا، مراکز علمی و آموزشی آنجا، زندگی نامه مشاهیر و دانشمندان و در آخر نیز به معرفی بناهای تاریخی این شهرستان با روش توصیفی و تحلیلی پرداخته است.

فضائل نگاری صحابه، به ویژه فضائل خلفای نخستین به عنوان شاخه ای مهم از حدیث نگاری همواره مورد توجه نگارندگان مسلمان – شیعه و سنی- و همواره محل بحث و جدل این دو گروه بوده است. منازعاتی که تا عصر حاضر نیز ادامه دارد. درک و دریافت جریان شکل گیری، تدوین و دگرگونی این فضائل در سه قرن اول هجری با استفاده از منابع اصیل، می تواند به این سوال پاسخ گوید که آن چه امروز به عنوان فضائل خلفا می شناسیم در قرن اول تا سوم چه جایگاهی داشته ، در طول این سه قرن چه تغییراتی به خود دیده و موضع گیری ها و برداشت های متاخر از فضائل خلفا تا چه میزان ریشه در قرون اولیه دارد؟ جریان شکل گیری آثار مربوط به فضائل، هم چون بسیاری از جریان های نگارشی، از فضای سیاسی دوران پس از پیامبر(ص)، و نیز منازعات و درگیرهای میان علما در قرون اولیه هجری بر سر اثبات برتری ابوبکر یا علی(ع)، و نیز برتری نوبتی سه خلیفه نخست، تاثیر پذیرفته است. نوشتار حاضر با روش توصیفی- تحلیلی و با استفاده از منابع کتابخانه ای بدین نتیجه دست یافته که روند فضائل نویسی در این سه قرن هم از نظر تعداد فضائل و هم نوع، محتوا و کیفیت آن تغییرات بسیاری به خود دیده و نیز تاثیر مستقیمی از فضای سیاسی قرون نخست پذیرفته است، به طوری که رشد آن- به ویژه از نظر کمی-را نمی توان بدون در نظر گرفتن مناقشات جانشینی پیامبر(ص) و اختلاف بر سر برتری خلفا، مورد بررسی قرار داد. در این زمینه، ایجاد رقابت میان خلفا با امام علی (ع) که شمار فضائل مسلم او در منابع کهن و به اعتراف کسانی چون احمد بن حنبل بسیار بیش از خلفا بوده، یکی از مسائل مهم در دامن زدن به جعل و گسترش روایات فضائل مربوط به رقبا بوده است. تدوین فضائل در ابتدا توسط سیره نگاران، مورخان و محدثان بدون ارائه تعریفی که ملاک انتخاب ایشان را روشن سازد و به صورت مکتوبات غیر مستقل آغاز شده است. اما به تدریج و بر اساس نیاز، به سمت مدون شدن و ترتیب یافتن و تلاش برای دستیابی به هویت مستقل، حرکت نموده و در قرن سوم توسط معتزلی ها با ارائه تعریف علمی و تحلیل عقلی به مرحله جدیدی قدم گذاشته است. دست آورد عمده آن در این قرن نزدیک شدن هر چه بیشتر فضائل، در فرم و محتوا، به مکارم اخلاق است.

حج از مهمترین عرصه های دینی، سیاسی، فرهنگی و اجتماعی مسلمانان در طول تاریخ اسلام بوده است. حج ایرانیان پیش از روی کار آمدن سلجوقیان بزرگ در سده پنجم هجری، به علّت ضعف آل بویه و خلافت عبّاسی و تسلّط فاطمیان مصر بر حرمین شریفین با مشکلات زیادی روبرو بود تا آنجا که حج از اوایل سده پنجم هجری تقریباً مختل شده بود.سلجوقیان با پیروی از مذهب سنّت، هدف خود را حمایت از حرمین شریفین و بازکردن راه حج اِعلام کردند. فضای جامعه در آن دوره، یک فضای دینی بود که فرقه های گوناگون فقهی و کلامی مانند حنفیان، شافعیان، شیعیان دوازده امامی و اسماعیلیان فعّالیّت داشتند و قشری گری و عمل به ظواهر دین برآن غلبه داشت. از طرف دیگر، حج در شمار فریضه ای دینی، با اشاعه تفکّر اشعری، محدود شدن علوم عقلی و نظری، ساخت مدارس نظامیه و گسترش علوم دینی، بیش از پیش مورد توّجه واقع شد.

حوادث و بلایای طبیعی به مجموعه حوادثی گفته می شوند که منشأ انسانی ندارند و معمولاً غیر قابل پیش بینی اند. این حوادث ‏شامل زلزله، سیل، طوفان، رعد و برق، خشکسالی، قحط و بیماری های واگیردار هستند.‏ در سده اول تا هفتم هجری حوادث طبیعی نسبتاً زیادی در ایالت جبال روی داده است. وقوع این قبیل حوادث که گاهی ‏اوقات مانند زلزله و سیل ناگهانی بود و گاهی اوقات مانند خشکسالی و قحط سیر تدریجی داشت با به جا گذاشتن آثار منفی ‏چون مرگ و میر زیاد، کاهش جمعیت، افزایش قیمت ها و دزدی و غارت، همیشه تهدیدی برای زندگی مردم محسوب می شدند.‏ اقداماتی که از سلاطین، امرا و بزرگان برای پیشگیری از وقوع حوادث طبیعی این دوره یا کاستن از مشکلات پس از وقوع ‏آنها گزارش شده، از قبیل حفر قنات و ساخت سد فرستادن آذوقه و بازسازی خرابی ها است که علی¬رغم این اقدامات انجام ‏شده، می توان گفت در این زمینه عملکرد ضعیفی داشتند. ‏ از عواملی که در این عملکرد ضعیف موثر بوده است؛ منفعت طلبی، خوشگذرانی، بی توجهی به امور مردم، مستبد بودن و بی ‏خبری از ماهیت چنین پدیده هایی را می توان برشمرد.‏ ‎