خاقانی از بزرگ ترین قصیده سرایان قرن ششم و از شعرای نامدار فارسی است که به علت دشواری اشعارش چنان که شایسته ی مقام اوست نزد همگان شناخته شده نیست. خاقانی، ترکیبات تازه و بدیع ساخته و موضوعاتی تازه در شعر آورده که پیش از او در شعر نیامده بود. قصیده های او از تعبیرات کنایی بسیار ظریفی برخوردار است. همچنین او با بسیاری از علوم زمان خود آشنا بوده و اصطلاحات آن ها را در اشعارش به کار برده است. تمام این عوامل سبب شده است که اشعار خاقانی یکی از پیچیده ترین و دشوارترین شعرهای فارسی باشد که لزوم شرح و توضیح آن نیز بیشتر احساس شود و همواره کتبی در زمینه ی شرح قصاید اوتألیف شود. ما نیز در این پایان نامه به منظور حل برخی از مشکلات قصاید خاقانی، به شرح هشت قصیده ی بلند و شرح نشده ی او پرداختیم. این پایان نامه در چهار فصل تنظیم شده است: فصل نخست: با عنوان مقدمه و کلیات، دربردارنده ی اهداف، اهمیت تحقیق، پیشینه ی و روش تحقیق و جمع آوری اطلاعات است. فصل دوم: در این فصل سبک شعر فارسی در قرن ششم و روش شاعری خاقانی بررسی شده است. فصل سوم: این فصل شرح هشت قصیده ی بلند خاقانی را در بر دارد. فصل چهارم: این فصل به نتیجه گیری اختصاص دارد.

خواجه مجدالدّین هبه الله بن احمد (یا محمد) همگر معروف به مجد همگر شیرازی (607 – 686 ه. ق.) از شاعران پرآوازۀ قرن هفتم است که در خدمت پادشاهان سَلغُری فارس و خاندان جوینی مقرّب بوده و آنان را مدح گفته است. او ملک الشعرای چند تن از اتابکان فارس و مرجع داوری های ادبی روزگار بوده است.دیوان او مشتمل بر قصاید، غزلیات، ترکیب بندها، قطعات و رباعیات است. او در قصیده دنباله رو شاعران خراسان و آذربایجان است و دشواری های قصاید او بیشتر به سبب وجود لغات و ترکیبات عربی و نیز اشارات و تلمیحات او به اساطیر ایرانی و سامی، آیات و احادیث و اصطلاحات علمی همچون اصطلاحات نجومی است. شیوۀ او در غزل، سهل و ممتنع و ادامۀ کار غزل سرایان قرن ششم و نیمۀ اول قرن هفتم است. در مجموع باید او را شاعری متوسط دانست که بیشتر در حدّ مقلّد باقی مانده و کمتر به ابداع مضامین و ابتکارات شعری توفیق یافته است.این پایان نامه که هدف اصلی آن شرح دشواری های قصاید و غزلیات مجد همگر بوده، در هفت فصل تنظیم گردیده است: فصل اول: مقدمه و کلیات، فصل دوم: نگاهی به روزگار زندگی مجد همگر، فصل سوم: شرح احوال مجد همگر، فصل چهارم: موضوعات شعری در دیوان مجد همگر، فصل پنجم: سبک شعر مجد همگر، فصل ششم: شرح قصاید و غزلیات مجد همگر و فصل هفتم: نتیجه گیری و پیشنهادات. در پایان نیز فهرستی از لغات، اصطلاحات و ترکیبات معنی شده، آیات و احادیث و امثال عربی، امثال و حکم و منابع مورد استفاده آورده شده است.

خاقانی یکی از بزرگترین قصیده سرایان و از ارکان شعر فارسی است که به دلیل احاطه به علوم مختلف و داشتن اطلاعات فراوان و قدرت خارق العاده در بهره برداری از هنر خود در بکارگیری مضامین و خلق ترکیبات بکر، موجب پیدایش سبک خاصی در شعر و ادب فارسی گردیده است. مطالعه ی اشعار خاقانی و درک معانی و مضامینی که به کار گرفته؛ نیازمند اطلاعات وسیع و گسترده ای از علوم مختلف است با اینکه بعضی از معانی و افکار خاقانی در ظاهر، ساده به نظر می رسد اما طوری آنها را در ورای الفاظ غریب و ترکیبات پیچیده و کنایات دشوار به کار گرفته که فهم اکثر آنها نیازمند شرح و توضیح است. تاکنون شروح بسیاری برای درک راحت تر قصاید خاقانی نوشته شده که بسیاری از دشواری ها و پیچیدگی های شعری او گره گشایی شده است. ما، در این پایان نامه با توجه به دشواری و ترکیب های پیچیده و پیوندهای نغز و ابتکاری در اشعار خاقانی، کوشیده ایم که هفت قصیده از دیوان او را که تاکنون شرح نشده، بررسی و تحلیل نمائیم. این پایان نامه در چهار فصل، تنظیم گردیده است: فصل اول: با عنوان مقدّمه و کلیات، شامل مقدمه، اهداف تحقیق، اهمیّت و ضرورت تحقیق، پیشینه و روش تحقیق است. فصل دوم: دربردارنده ی سبک شعر در قرن ششم و شیوه ی شاعری خاقانی است. فصل سوم: به شرح و توضیح کامل هفت قصیده ی بلند شرح نشده از دیوان خاقانی، اختصاص دارد در این بخش، ابتدا اصل بیت را ذکر نموده سپس به واژگان و ترکیبات، معنی و مفهوم و آرایه های ادبی ابیات پرداخته ایم. فصل چهارم: به نتیجه گیری پرداخته است.

عبدالقهّار عاصی(1335-1373هـ .ش) یکی از شاعران نام آور معاصر افغانستان است. او به عنوان شاعری که آلام و دردهای مردم را در نابسامان ترین روزگاران سیاسی و اجتماعی نعره زد، به زودی توانست در پهنه ی تاریخ ادبیات معاصر افغانستان جا باز کند، ولی حضور و غیاب پرشتابی داشت و به زودی جان را به جانان سپرد. هدف این نبشته برآن ست که به صورت مستدلّ و مستند و با ذکر مهم ترین دلایل و عوامل، محسنات و عیوب کار این شاعر معاصر افغانستان را در حوزه ی صورت و معنا بررسی کند و با استناد بر شاهدهای واضح و مدلل از درون متن و شعرِ شاعر، ادعاهایش را به اثبات رساند. این پایان نامه که در پنج فصل گنجانیده شده است، آفاق کار آن با استناد بر این موضوعات استوار می باشد: فصل اول، طرح تحقیق که شامل مقدمه، پیشینه ی تحقیق، ضرورت تحقیق، سوالات تحقیق و ... می شود، فصل دوم، کلیات و زندگی شاعراست که در این فصل، تأملی بر زندگی، تحصیل، آثار و دیگر فراز و فرود زندگی شاعر و در عین حال نگاه کوتاهی به وضعیت سیاسی - اجتماعی و ادبی افغانستان در چند دهه ی آخر شده است. فصل سوم، نقد وبررسی صورت شعر عاصی بر مبنای دیدگاه قدما که شامل بررسی قالب های شعر، وزن، قافیه، ردیف و... می شود؛ و نیز نظریه ی صورتگرایی بر اساس دیدگاه دکتر شفیعی-کدکنی، در دوحوزه ی موسیقایی و زبان شناختی پرداخته شده. فصل چهارم هم بررسی معنا ومحتوای شعر اوست و فصل پنجم نتایج، پیشنهادها و فهرست منابع می باشد. از فرایند این پژوهش به موارد زیر منتهی می شویم: وجه غالب در حوزه ی موسیقایی شعر عاصی وزن، قافیه و ردیف، موسیقی بوسیله ی توالی اضافات، هماهنگی های صوتی و کاربرد کلمات در جای مناسب است، و در عرصه ی معنا، مضامین: غنایی، حماسی و سیاسی - اجتماعی بوده که شاعر به تمام مضامین از مجرای نگاه عاشقانه وارد شده است و با این حال مضامین و معناهای مختلف را با محتوای عاشقانه در هم آمیخته است. عبدالقهّار عاصی(1335-1373هـ .ش) یکی از شاعران نام آور معاصر افغانستان است. او به عنوان شاعری که آلام و دردهای مردم را در نابسامان ترین روزگاران سیاسی و اجتماعی نعره زد، به زودی توانست در پهنه ی تاریخ ادبیات معاصر افغانستان جا باز کند، ولی حضور و غیاب پرشتابی داشت و به زودی جان را به جانان سپرد. هدف این نبشته برآن ست که به صورت مستدلّ و مستند و با ذکر مهم ترین دلایل و عوامل، محسنات و عیوب کار این شاعر معاصر افغانستان را در حوزه ی صورت و معنا بررسی کند و با استناد بر شاهدهای واضح و مدلل از درون متن و شعرِ شاعر، ادعاهایش را به اثبات رساند. این پایان نامه که در پنج فصل گنجانیده شده است، آفاق کار آن با استناد بر این موضوعات استوار می باشد: فصل اول، طرح تحقیق که شامل مقدمه، پیشینه ی تحقیق، ضرورت تحقیق، سوالات تحقیق و ... می شود، فصل دوم، کلیات و زندگی شاعراست که در این فصل، تأملی بر زندگی، تحصیل، آثار و دیگر فراز و فرود زندگی شاعر و در عین حال نگاه کوتاهی به وضعیت سیاسی - اجتماعی و ادبی افغانستان در چند دهه ی آخر شده است. فصل سوم، نقد وبررسی صورت شعر عاصی بر مبنای دیدگاه قدما که شامل بررسی قالب های شعر، وزن، قافیه، ردیف و... می شود؛ و نیز نظریه ی صورتگرایی بر اساس دیدگاه دکتر شفیعی-کدکنی، در دوحوزه ی موسیقایی و زبان شناختی پرداخته شده. فصل چهارم هم بررسی معنا ومحتوای شعر اوست و فصل پنجم نتایج، پیشنهادها و فهرست منابع می باشد. از فرایند این پژوهش به موارد زیر منتهی می شویم: وجه غالب در حوزه ی موسیقایی شعر عاصی وزن، قافیه و ردیف، موسیقی بوسیله ی توالی اضافات، هماهنگی های صوتی و کاربرد کلمات در جای مناسب است، و در عرصه ی معنا، مضامین: غنایی، حماسی و سیاسی - اجتماعی بوده که شاعر به تمام مضامین از مجرای نگاه عاشقانه وارد شده است و با این حال مضامین و معناهای مختلف را با محتوای عاشقانه در هم آمیخته است.

بررسیِ تحلیلیِ اندیشه هایِ عرفانیِ شیخ سعدالدین احمد انصاری و بیان ادبیِ او با تکیه بر دیوانِ شورِ عشق، بحث محوری و کلیدی این پایان نامه می باشد که در هشت فصل آراسته شده است. شیخ سعدالدین احمد انصاریِ کابلی، شاعر ناآشنای زبان فارسی است که تا حال درباره ی زندگی، آثار و اندیشه های او هیچ پژوهش علمی در افغانستان و ایران نشده است؛ دراین رساله، ابتدا به زندگی، شخصیت و آثار او پرداخته شده و بعد از ستایش ایزدتعالی و درود برروان پیامبرخاتم، ص، و چهاریار فداکارش، اندیشه هایِ عرفانیِ شیخ سعدالدین با توجه به آثار عارفان بلند آوازه ای چون محمد غزالی، مولوی جلال الدین، ابن عربی، عزیزالدین نسفی و بیشتر عرفای دیگر مورد بررسی و تحلیل قرار گرفته است. نگاهِ شیخ سعدالدین، به حوزه ی عرفان محققانه بوده و هم چنین دراین مکتب شیوه ی ویژه ای داشته که یکی از آن ها، کنارهم گذاشتن اندیشه های وحدت وجود و وحدت شهود است. در این پژوهش اندیشه های محوری او مورد بررسیِ تحلیلی قرار گرفته که مثلث آن ها عشق و هستی و نیستی و وحدت است؛ و در نهایت جز یک اندیشه ی وحدت بیش نیست. شیوه های تازه ی شیخ سعدالدین، تنها در بخش عرفان تمام نمی شود، بلکه او در حوزه ی ادب فارسی نیز یکی از چهره های شاخصِ زبانِ فارسی است. وی تشبیهات، استعارات، تکرارها و پارادوکس های گوناگون و بدیعی را در آثار خود آفریده است. تنوعِ آرایه های ادبی، در آثار وی سبب آفرینش گونه های ادبیِ تازه شده که دراین پژوهش نام های تازه ای برای آن های نهاده که یکی از دست آوردهای این پژوهش به شمار می آید؛ از جمله لف و نشرگسترده، تکرار صدر و عروضِ بر عجزهم سان و انواع دیگر ادبی را نیز شامل می باشد. نوآوری او در قافیه و ردیف شعر فارسی، به حدّی است که حتی گاهی از سرقافله سالار مبتکر این فن، مولوی جلال الدین، نیز گامی پیش گرفته است. از دیگرسو این پژوهش بیشترین قالب های شعرِ کلاسیکِ فارسی را دربردارد. و هم چنین قالب شکنی ها و نوآوری های شیخ سعدالدین، و ارزش شکلِ شعر او و پیوند آن با شعر دیگر گویندگان از جمله، عارف قزوینی، ملک الشعرابهار، نیمایوشیج، پژمان بختیاری و... را نیز شامل می شود. از میانِ شاعرانِ کلاسیک ادب فارسی شیخ سعدالدین، بیشتر به ساختارشکنی و نوآوری در حوزه ی قالب های شعرِ کلاسیک فارسی دست زده است. او شاعری است که قالب های شعر کلاسیک فارسی را درهم شکسته و با اضافه کردن عناصرِ تازه قالب هایی ایجاد کرده که در شعر فارسی سابقه ندارد؛ نگارنده نام های تازه ای بر آن ها گذاشته شده است: از قبیل مثنوی ترجیع بند، مثنوی دوبیتی، ترکیب ترجیع بند، مسمّط مستزاد، مستزادترکیب ترجیع، مستزاد متوازن ترجیع و... .

خاقانی شروانی یکی از بزرگترین قصیده سرایان پهنه ی ادب فارسی است، که به علت دشواری اشعارش چنان که شایسته ی مقام اوست، نزد همگان شناخته شده نیست. وی به دلیل داشتن اطّلاعات و آگاهی بر علوم مختلف و وارد کردن آنها در شعر و همچنین به خاطر قدرت خارق العاده ای که در به کارگیری مضامین و خلق ترکیبات بکر و دشوار داشت موجب پیدایش سبک خاصّی در شعر و ادب فارسی گردید. به کارگیری ترکیبات بدیع و پیچیده و کنایات غریب و همچنین به کارگیری علوم مختلف و اصطلاحات آنها موجب دشواری و پیچیدگی هایی در اشعارش شده است که نیازمند شرح و توضیح می باشد. در این پایان نامه هفت قصیده شرح نشده ی خاقانی به شیوه ی توصیفی- تحلیلی شرح شده است. هدف از این پژوهش آسان نمودن درک مفاهیم هفت قصیده ی خاقانی و گره گشایی از دشواری های آن است. یافته های این پژوهش در چهار فصل تنظیم شده است: در نخستین فصل کلیات تحقیق یعنی اهداف، اهمیت، پیشینه، روش و سوالات تحقیق آمده است. بررسی احوال و آثار خاقانی در فصل دوم صورت گرفته و در سومین فصل که مهم ترین بخش پژوهش پیش رو است، هفت قصیده ی برگزیده از میان قصاید خاقانی شرح شده است. فصل پایانی نیز نتیجه ی تحقیق، بحث و بررسی های انجام شده را در بردارد. از جمله نتایج حاصل از این پژوهش، پی بردن به پیچیدگی و صور خیال شعر خاقانی از جمله استعاره و کشف و گره گشایی از مضامین دشوار مخصوص به سبک خاقانی است.

رسیدن به کمال و سعادت، مهم ترین هدف پیش روی انسان است. هر مکتبی بر اساس دیدگاه خود کمال را تعریف می کند. در این میان، منابع دینی و عرفانی در تعریف کمال، عوامل رشد و موانع آن، نظر به آموزه های وحیانی دین دارند. در این رساله موضوع عوامل و موانع رشد و کمال انسان در نهج البلاغه و مثنوی بررسی شد که شامل پنج فصل است: مقدمه و کلیات، کمال انسان از دیدگاه حضرت علی (ع) و مولوی، عوامل رشد و کمال انسان در نهج البلاغه و مثنوی، موانع راه کمال انسان در نهج البلاغه و مثنوی و نتیجه گیری. نهج البلاغه و مثنوی درباره ی کمال، عوامل و موانع آن آفاقی وسیع دارند. کمال انسان از دیدگاه حضرت علی (ع) و مولوی در گرو پیوستن به خداست و این خود حاصل برقراری عدالت در بین قوای وجودی انسان و اعتدال و استوای او در بعد نظر و عمل است. پیروی از برگزیدگان حق و بهره گیری از عقل اصلی ترین عوامل رشد و کمال انسان در بعد نظرند. در بعد عمل، عبادات عامل رشد انسان است. از دیدگاه حضرت علی (ع) توحید، عامل اصلی سعادت انسان است و تقوای الهی که بر بنای توحید استوار است، در رأس همه ی فضایل اخلاقی قرار دارد. در مثنوی اگرچه همچون نهج البلاغه مسائل توحید و ایمان، نظام مند مطرح نشده است؛ اما همه ی تعالیم مولوی رویکردی توحیدی دارد؛ به عبارت دیگر فنای عارفانه و رسیدن به حقیقت توحید، مرکز همه¬ی سخنان مولوی است؛ اما مهم ترین موانع راه کمال شامل نفس اماره، شیطان و حب دنیاست؛ زیرا این عوامل سه¬گانه، خود مانع¬زاست؛ یعنی ریشه¬ی آفت¬های بسیار دیگری نیز به شمار می روند. در کلام حضرت علی (ع) دشمنانگی شیطان به نسبت نفس بیش¬تر است؛ زیرا نفس آن¬گاه که تبدیل مزاج می¬یابد، دیگر بر سر راه انسان قرار نمی¬گیرد؛ امّا در کلام مولوی، نفس غالباً به معنی نفس امّاره است؛ بنابراین خطر او از شیطان بیشتر است. دنیا در کلام امیرمومنان و مولوی دو چهره دارد: چهره¬ای فریبا و چهره ای پنددهنده. توجه به بعد فریبندگی دنیا باعث نابینایی فرد می شود؛ این چنین دنیایی مذموم است؛ اما توجه به جنبه ی عدمی دنیا باعث بینایی انسان است. این دنیایی است که در مسیر آخرت قرار دارد.

عشق آغاز و پایان سیر هستی است، موهبتی که فرشته باوجود مقام روحانی¬اش آن را نمی¬شناسد و گفته شده که فقط بشر از این موهبت برخوردار است. بحث دربارۀ عشق و شناخت آن بی¬اغراق از بزرگترین اسرار ادبیات ایران و جهان است، هزاران بار تکرار شده و همچنان تکرار خواهدشد. شعر و عشق نیز در طی قرن ها دو موضوع پیوسته شدند و آنچنان در تکامل با هم به اوج رسیدند که امروزه اگر عشق را از شعر فارسی حذف کنیم بی شک بخش مهمی از آن را نادیده گرفته ایم. درواقع ادبیات فارسی از این کلمه، مفهومی یگانه ساخته و تغییرهای معنایی این کلمه، نشان¬دهندۀ تحولی است که تمدن ایرانی را شکل داده اند. واژه¬های عاشق و معشوق شعر فارسی نیز تقریباً با همین تغییرات معنایی دستخوش تحول شدند و از زمین به آسمان رسیدند و گاه در فضایی رازآلود، ناشناخته باقی ماندند، به شکلی که تشخیص زمینی و یا آسمانی بودن معشوق شعر فارسی در دوره¬های بعد دشوار شده است. انوری به عنوان شاعری تأثیرگذار بر ذهن و زبان شاعران پس از خود موردی مناسب برای تحقیق در این باره است، اشعار عاشقانۀ او نمایندۀ بهترین اشعار و نمونۀ فصاحت و روانی در زبان فارسی است که با ویژگی¬هایی چون صداقت و گفت¬وگوهایی مناسب تبدیل به الگویی برای سعدی، شاعر عشق، شده¬است. عشقی که انوری ازآن سخن گفته می¬تواند راز شناخت معشوق زبان فارسی باشد، چراکه اشعار او نشان¬دهندۀ دورۀ تحول از سبک خراسانی به عراقی است، علاوه بر این، شعر انوری در پژوهش¬های پیشین بیشتر از نظر واقع شدن در دورۀ بینابین و تغییر معنا مورد توجه بوده و کمتر به عنوان یک دورۀ مستقل در شعر فارسی بررسی شده¬است . بنابراین در این رساله، به بررسی عشق و تغییرات معنایی و اجتماعی آن می¬پردازیم سپس، عوامل تغییر مفهوم آن را در اجتماع آن زمان، که نشان دهندۀ پیوند دوسویۀ اندیشۀ انوری و جامعۀ اوست، بررسی می¬کنیم و در فصلی دیگر به بررسی اشعار انوری پرداخته و مفاهیمی که نشانۀ تأثیرپذیری و تأثیرگذاری انوری بر زبان و معشوق شعر فارسی هستند، بررسی خواهدشد.

غزلیات صائب تبریزی به عنوان نماینده و برترین شاعر سبک هندی شایان توجه و اهمیت بسیاری است. از سویی دیگر صائب آفرینندۀ مضمون¬های تازه است و این از مختصات شیوۀ اوست. از این¬رو سعی در جستجوی مضمون تازه و نازکی و ظرافت خیال، شعر او را گه¬گاه پیچیده و نامأنوس می¬کند. بی¬شک شرح منسجم و دقیق غزلیات او در تکمیل تحقیقات و بررسی¬های پژوهشگران سبک هندی بسیار مفید و مؤثر خواهد بود. زیرا تاکنون هیچ¬گونه شرح کامل و منسجمی از دیوان صائب به عمل نیامده¬ و در مجموعه شرح¬های موجود، بسیاری از توضیحات لازم فروگذار شده¬است. در این رساله که با روش تحلیلی- توصیفی، با شیوه¬ی متن پژوهی و با استفاده از ابزار گردآوری کتابخانه¬ای انجام شده است، یک¬صد و پنجاه غزل از صائب تبریزی شرح و بررسی شده که شامل سه فصل است: مقدمه و کلیات، شرح غزلیات و نتیجه¬گیری، که در آن به بررسی تأثیر مسائل اجتماعی در پیچیدگی اشعار سبک هندی، ویژگی¬های سبکی و زیبایی¬های سخن صائب، تأثیر کاربرد آرایه¬ها و صنایع در دشواری¬های شعر وی، اهمیت مضامین تازه و ابتکاری، و تأثیر این پیچیدگی¬ها در زیبایی غزلیات صائب پرداخته¬ایم. علاوه برآن توضیح و بیان تلمیحات، آیات و احادیث و نکته¬های خاص هر بیت، شرح لغات، تعابیر، آرایه¬ها، ترکیبات، جمله¬ها و ابیات دشوار صائب در این رساله محقق شده است. در جهت رفع دشواری¬های شعر صائب، استفاده از ابیات و ترکیبات مشابه در دیوان او ، استفاده از فرهنگ لغات برای معنی بعضی لغات دشوار یا لغاتی که هم¬زمان چند معنی متفاوت دارند، سودمند است. گاهی نیز شرح ابیات، از طریقِ معانی چندگانه¬ی بعضی از ترکیبات محاوره¬ای یا رسمی که خاص صائب یا شاعران سبک هندی است، میسر می¬شود. درک مفاهیم اشعار صائب علاوه بر به دست آوردن دانش¬ها و نکات خاص، به دقت نظر، ژرف¬اندیشی، قدرت در تداعی معانی و احاطه به معنای کلمات و عبارات نیاز دارد و در بسیاری موارد تنها مراجعه به کتب لغت کفایت نمی¬کند، بلکه این امر زمانی میسر است که بتوان به نوسان¬ها و ارتعاش¬های فکری او نزدیک شد، زیرا هرقدر این هماهنگی بیشتر باشد، به همان اندازه دریافت معانی ابیات و تعبیرات آسان¬تر و دقیق¬تر خواهد بود.

آنچه را که در این رساله است شامل پنج فصل مطالب مربوط به آئین دبیری می باشد، که به ترتیب در فصل اول پس از مقدمه بخشی به روش تحقیق اختصاص داده شده است . در فصل دوم اوضاع سیاسی و اجتماعی سده های هفتم و هشتم بررسی شده است که حکومتهای کوچک و محلی نیز معرفی شده است . در فصل سوم واژه دبیری ریشه یابی شده است و ضمن بیان شرایط لازم اخلاقی، علمی و اجتماعی که برای تصدی منصب دبیری، ابزار و لوازم مناسب شغل دبیری را برشمرده و به آداب و رسوم متداول در میان دبیران اشاره شده است . در فصل چهارم دبیران و منشیان معروف در این دو سده معرفی شده اند، در ادامه این بحث به صاحب دیوانی منشیان اشاره و برجسته ترین آثار منشیان در این دو سده معرفی شده است . در فصل پنجم به نامه نگاری دبیران اشاره شده است و ضمن توضیح انواع نامه، نمونه هایی از نامه های مختلف آورده شده است . آخرین قسمت این رساله شامل نتیجه گیری از مطالب و فهرست آیات قرآن و کتابنامه است که چکیده ای نیز به زبان انگلیسی در پایان آمده است .

ملتها همیشه در سیر زمانی و تاریخی خود با رویدادهائی روبرو می شوند و وقایعی برای آنان اتفاق می افتد که همین رویدادها و وقایع جزء پیشینه تاریخی آن ملت محسوب می گردد که گاه آنان را با ناکامی یا برکامی مواجه می سازد و بدون آگاهی از این رویدادها، شناخت صحیح از پیشینه فرهنگی قوم مذکور میسر نمی گردد خاقانی در دیوان خود به فراوانی از این نکات تاریخی، مذهبی بهره برده است و شناخت صحیح از شعر او-که می توان آن را یکی از بخشهای بایگانی تاریخ ملت ایران دانست -میسر نمی گردد مگر با آگاهی، از این حکایات و روایات . در رساله مذکور تلاش گردیده تمامی اشعاری که به نحوی اشاراتی داستانی در آن تجلی یافته به تفصیل مورد بحث قرار گیرد تا فهم اشعار و نکات داستانی برای خوانندگان شعر خاقانی آسانتر گردد و خواننده را از مراجعه به منابع دور از دسترس بسنده باشد.

با این که کلیله و دمنه بهرام شاهی و مرزبان نامه وراوینی ، هر دو زبان حیوانات و از نوع فابل‏‎fable‎‏ بوده و با فاصله بسیار نزدیک (حدود هفتاد تا هشتاد سال) ، نقاب از رخ برکشیده اند و سعدالدین وراوینی ، خود نیز در دیباچه مرزبان نامه ، از کلیله و دمنه ، با عنوان اکلیل فرق مفاخران براعت یادکرده است، هنوز بررسی در باره مقایسه تطبیقی این دو کتاب و بررسی میزان تاثیر گذاری کلیله و دمنه بر مرزبان نامه چهره ننموده است. در این پژوهش چگونگی وکم و کیف تاثیر گذاری کلیله و دمنه بر مرزبان نامه چه در زمینه اقتباس قصه ها وچه در زمینه درونمایه ها و سبک نویسندگی ، بررسی گشته است. همچنین ضمن بررسی شاخه های مختلف ادبیات داستانی و سیر تاریخی قصه از آغاز تا سده هفتم ، قصه های مشترک و همگون در کتاب نیز مورد نقد وتجزیه وتحلیل قرار گرفته است.