مدارای اسلامی یکی از عوامل اصلی گسترش فرهنگ و تمدن اسلامی است و در سده های نخستین حیات اسلام، نقش بسیار مهم و ارزنده ای را در این زمینه، ایفا نموده است. ولی با این حال کمتر نامی از آن در بحث از گسترش تمدن اسلامی، به میان می آید. این عامل - که ریشه در قرآن و سیره ی پیامبراسلام(صَلَّی اللهُ عَلَیهِ وَآلِهِ وَ سَلَّم) و هر فرهنگ اصیل الهی دارد - با ظهور و بروز در ابعاد گوناگون رفتار و کردار و اندیشه ی مسلمانان، باعث شد تا مردمان جهان آنروز در مواجهه با مسلمانان، طعم خوش آزادی دینی را در سایه ی احترام به کرامت انسانی تجربه کنند. عموماً حاکمان اسلامی در جنگها و جدالهایی که به علل مختـلف رخ میداد، هرگز سفـارش و عمـل به مدارا را از دستـور کار خود و نمایندگانشان دور نمیساخته و با ناقضان این سنت، برخورد می نمودند. همین رویه باعث خوشنامی و معرفی چهره ی زیبا و حقیقـی اسـلام ـ که همـان سنت انسان دوسـتانه و عقل مدارانــه ی آن است ـ شده و باعث گسترش حیرت انگیز فرهنگ و تمدن اسلامی در جهان آنروز گردیده است وگرنه جنگها و فتوحاتِ بسیاری در طول تاریخ بشر صورت پذیرفته که نه تنها با جذب افکار مهاجم همراه نبوده بلکه با مقاومت دلیرانه در حوزه فرهنگ، باعث تغییر چهره ی عقیدتی مهاجمان نیز گردیده است. برای نمونه می توان از حمله ی مغولان به ایران و نظایر آن نام برد. فرهنگ مدارای اسلامی در میان مسلمانان آنقدر پررنگ و مشهور است که فقط مرور چند نمونه ی تاریخی از همزیستی مسالمت آمیز میان ادیان مختلف در سایسار حکومتهای اسلامی، می تواند هر خواننده را به حیرت وادارد. این فرهنگ که در اوج تکامل قرار دارد با بازشناسی و به کارگیری مجدد میتواند، زمینه ی معرفی و در نتیجه گسترش بهتر دین، فرهنگ و تمدن اسلامی را در دنیای جدید فراهم آورد.

اندیشه تعامل میان مسلمانان و وحدت اسلامی منشأ دینی و مذهبی دارد ، برگرفته از کتاب و سنت است دعوت به تعامل و وحدت اجتماعی وایجاد الفت و در جامعه اسلامی و پرهیز از تفرقه و تحزب و تنش های بی حاصل سیاسی، اجتماعی ، فکری از مهمترین اصول و دستور های قرآن و پیامبر (ص) بوده است. امامان معصوم با استمرار دعوت پیامبر اسلام همواره به ضرروت توجه به این وظیفه مهم می اندیشیدند. امامان معصوم در طول بیش از دو قرن حضور خود با گروه ها و جریانهای مختلف و ناهمگون از مخالفان سیاسی و دینی و مذهبی روبرو بودند وجود طیف های مختلف از صاحبان ادیان و اندیشه های الحادی و غیر اسلامی و خلفا و حاکمان سیاسی (شامل سه خلیفه نخست اسلامی و خلفای اموی ، عباسی و....) و مذاهب کلامی و فقهی اهل سنت (شامل اشاعره، معتزله، مرجئه، قدریه، جبریه، اهل حدیث، خوارج و مذاهب فقهی گوناگون و ...) و فرقه های انشعابی شیعه(شامل کیسانیه، زیدیه، غلات، اسماعیله، واقفیه، ...)موجب شد که ائمه مواجهه خویش را با آنها به اقتضای برخی از اولویتها و هزینه های سیاسی ، اجتماعی سامان بدهند.وسیره و سخن خود را بر مبنای تعامل سیاسی واجتماعی قرار داده بودند تا جاییکه به خاطر این مصلحت برتر از برخی ملاحظات شخصی و دیدگاههای مذهبی چشم پوشی می کردند. حفظ هویت و استواری کیان اسلامی ، جان مسلمانان و اتحاد مسلمین و پرهیز از تعصبات و اختلافهای بی پایه و موهوم را ، بر پاره ای از اندیشه های خود ترجیح می دادند ، و حتی از همکاری با رقبای سر سخت سیاسی خود نیز ابایی نداشتند. آنان باتقویت بنیانهای اخلاقی ، اخوت اسلامی و همبستگی اجتماعی را اساس سیره خود قرار داده بودند و هرگز رقبای فکری ، مخالفان و منکران امامت خود را از دایره مسلمانی خارج نمی دانستند و به اصحاب خود سفارش می کردند که از نگاه تحقیر آمیز و توهین به آنان پرهیز کنند. تعامل و وحدت بین مسلمانان را باید بر پایه مبانی و اصول دینی استوار ساخت وان را به عنوان یک اصل استراتژیک و وظیفه دینی دانست نه یک طرح مصلحت اندیشانه ، زود گذر و مقطعی و نباید از باورهای هیچ گروهی لوازم ساختگی ، ناخواسته و غیر قابل قبول آنان را بر داشت نمود و به ایشان نسبت داد و باید دانست آنچه جامعه اسلامی را در گذشته و حال دچار آسیب و مشکل کرده و می کند وجود دیدگاههای متنوع کلامی و فقهی وغیره نیست بلکه مشکل اصلی را بایستی بیشتر از همه ، در نوع نگرشها ، برخوردها ،سوء تفاهم ها ، سیاه نمایی ها و احیاناً تحریک احساسات مذهبی جستجو کرد.

امام صادق ع با متکلمان اهل سنت در زمینه های مختلف دارای مناظرات و مباحثاتی می باشند که می توان از این تعاملات و نحوه آن پی به شناخت سیره علمی و اجتماعی امام صادق ع برد. امام صادق ع پیشوای ششم شیعیان به عنوان رئیس مکتب جعفری پیروان خویش را به همزیستی با اهل سنت دعوت می نمود تا به این شیوه هم شیعیان از جامعه که اکثریت آن با اهل سنت بود منزوی نشوند و هم بتوانند احکام و اصول شیعه را با ملایمت به آنان منتقل کنند. از این روی در مدارحق با مسامحه با آنان رفتار می نمودند ، اما این سهل گرفتن هرگز به معنای زیرپا گذاشتن اصول نبود و آن جا که مسئله اصولی در میان بود ، حضرت هرگز تسلیم نمی شدند. آنچه به دوره امامت امام صادق ع ویژگی خاصی بخشیده بود استفاده از علم بی کران امامت، تربیت دانش طلبان و بنیان گذاری مکتب تشیع است . متکلمان اهل سنت به عنوان عضوی از جامعه علمی اهل سنت در دوران امامت امام صادق ع در مواضع مختلف با امام ساعت ها به بحث و مناظره و طرح پرسش می پرداختند و از محضر امام جواب های مستدل و محکم دریافت می کردند و در برابر عظمت علمی و منطق قوی او چاره ای جز تسلیم و تواضع نداشتند. در بسیاری از موارد برخی از افراد در خلال بحث ها و مناظرات با امام ، وجدان خفته شان بیدار و راه حق را تشخیص می دادند.

هر چند از دیرباز بحث مرتدّ در جامعه اسلامی مطرح بوده و فقهاء مطالب زیادی در این باره فرموده اند اما همچنان ابهاماتی وجود دارد. و نگارنده بر این باور است که تمام کسانی که در قالب مرتدّ در زمان پیامبر(صلی الله علیه وآله) و خلفای اولیه به وجود آمدند، محارباتی بوده اند که احیاناً عنوان ارتداد هم به آنها صدق می کرده است، بنابراین سرکوب آنها نه جریمه ارتداد بوده بلکه به عنوان جریمه محاربه بوده است که در تمامی ملل با مخالفان حکومتی جز این عمل نمی شده است. و از جمله موضوعات و پرسش هایی که در رابطه با ارتداد و حکمی که (حکم اعدام) برای آن بیان شده، عبارت است از اینکه، آیا مجازات مرتدّ، منافات با آزادی عقیده در اسلام ندارد؟ در این تحقیق به این پرسش نیز پاسخ داده شده است که اگر ارتداد او روی شبهه علمی نیست، بلکه روی شهوت عملی است، در صورتی که ارتداد او فطری باشد نه ملی، حدّ معهود دارد و معنای آزادی به اصل عدالت تحدید می شود و تنها مرجع تعیین حدود، عدالت خدای عادل است که ربوبیّت مطلق آن، قائم به قسط، مشهود عارفان، معقول حکیمان و منقول فقیهان و محدثان است. ترجمه این کتاب (الردّه) نیز به خاطر کهن بودن آن و این که یکی از منابع تاریخ اسلام بوده، انتخاب شده است و همچنین نویسنده کتاب (محمد ابن عمر واقدی) به اعتراف اکثر مورّخین از دانشمندترین افراد در تاریخ اسلام است هر چند که از دوران جاهلیت چیزی نمی دانسته است.

چکیده ندارد.