آیا عقل با آموزه¬های دینی در خصوص بندگی همسو است؟ با تحقیق و تفحص در لابه لای گوهرهای درخشان الهی که همان آیات و روایات ارزشمند ماست در می¬یابیم که این ارتباط بارها و بارها تاکید و تایید شده است، لذا در این تحقیق سعی شده که ابتدا مفهوم عقل (لغوی، اصطلاحی، نظری و عملی) بیان شود و جایگاه و منزلت آن در معارف دینی بررسی شود، سپس عملکرد عقل، تفاوت انسان با حیوان، مفهوم عقل در قران و کلمات مترادف آن در قران مورد توجه قرار گرفته است. عقل در لغت به معنای حبس و منع است و در فرهنگ دینی، نیرویی است در انسان که به واسطه ی آن حق را می فهمد و عمل می کند. آن شأنی که عهده دار فهم و اندیشه است عقل نظری، و آن شأنی که عهده دار انگیزه و عمل است، عقل عملی نام دارد. قرآن کریم به انحاء گوناگونی چون دعوت به تعقل در بیش از 48 آیه، اقامه ی براهین عقلی و طلب برهان از مخالفان، بیان فلسفه ی احکام و... حجیّت و ارزش عقل را امضاء نموده است. در قرآن کریم و روایات کلماتی وجود دارند که مترادف با عقلند. من جمله: نُهی، حِجر، قلب و لُبّ. در روایات نیز عقل از جایگاه والایی برخوردار است. ارزش عقل در روایات نیز به شکل های گوناگونی بیان شده است؛ چنانچه عقل اصل انسان و جانمایه ی آدمی، معیار تکلیف دینی، معیار ثواب و پاداش و ارزش گذاری اعمال و حجت و پیامبر درونی معرّفی شده است. که این ها همه بیانگر عظمت عقل در نگاه معارف دینی اند. آثار و نشانه های عاقل و همچنین منابع تعقل، در قران و روایات معرفی شده است. برای انسان عاقل در آیات و روایات نشانه هایی ذکر شده که برخی از آن ها عبارتند از: حلم، صبر، تواضع، گذشت، موعظه¬پذیری، رغبت به آخرت و سکوت. چنانچه برای انسان جاهل نیز که در برابر انسان عاقل است آثاری همچون دنیاگرایی، تکیه بر آرزو و امل و طلب مال، ذکر شده است. سپس مفهوم عبادت و بندگی از نظر لغوی و اصطلاحی بررسی شده و حقیقت عبادت، ارزش عبادت،گستره آن، فلسفه عبادت و ارکان عبادت بیان شده است. مفهوم اصلی عبادت، همان خضوع و خشوع است. البته خضوعی که همراه با گونه ای تقدیس باشد، یعنی خضوعی که با اعتقاد به الوهیت و ربوبیت معبود انجام شود و اگر خشوع آمیخته با تقدیس نباشد مصداق ادب و احترام است نه عبادت. ارتباط متقابل عقل و بندگی عمده مباحث این تحقیق است که به شکل های مختلفی بررسی شده است؛ از جمله: گونه های رابطه عقل و بندگی در قران و سنت، تاثیر عقل در استحکام بندگی، تاثیر بندگی در تکامل عقل، تاثیر موانع رشد عقل در سقوط بندگی و تاثیر موانع بندگی در عدم رشد عقل. عواملی همچون وحی، علم، ادب، تجربه، گردش در زمین، مشورت، مجاهدت با نفس، یاد خدا، هم نشینی با حکیمان، ترحم بر نادان،کمک خواستن از خدا و پیروی از حق باعث افزایش عقل و خردورزی می شود که نتیجه آن افزایش عبودیت و بندگی انسان است. در مقابل اموری مانند هوای نفس، هتک حرمت، آرزو، کبر، خشم، عجب، حب دنیا, شرب خمر، خوش گذرانی زیاد، گوشت گاو و حیوانات وحشی از عوامل تضعیف خرد معرفی شده اند که موجبات سقوط بندگی را هم فراهم می آورند. خردورزی و خردمندی آثاری دارد، از جمله عبودیت و بندگی خالق متعال، مبارزه با هواپرستی، فلاح و رستگاری، ترک محرمات، توجه به ناپایداری دنیا و آسیب های آن. در پایان نتیجه ی حاصله این است که با استمداد از حاملان وحی الهی، این موهبت الهی(عقل) را باید تقویت کرده و راه رستگاری و سعادت دنیا و آخرت را پیمود تا به مقصود نهایی که همان مقام قرب الهی است نایل شویم. امید است این کوشش و تلاش ناچیز مورد قبول درگاه احدیت واقع شود. کلید واژه:عقل و عبادت.

چکیده این رساله با عنوان تفسیر روایی سوره های شمس، لیل، ضحی و انشراح بر پای? روایات اهل بیت (علیهم السلام) است. پژوهش و جستجو برای بازشناسی و دست یابی احادیث تفسیری، به اندازه اهمیتِ فهم حقیقت کلام الهی حایز اهمیت است. هدف از ارائ? این تحقیق دستیابی به صحیح ترین تفسیر سوره های مورد نظر با توجه به روایات معصومین، با هدف تأکید و اهمیّت بخشی به نقشی که روایات در فهم و تفسیر قرآن می توانند ایفا کنند است. روشی که در این تحقیق به کار رفته؛ گردآوری، تحلیل و تبیین مفاد روایات تفسیری اهل بیت (علیهم السلام) برگرفته از تفسیرهای روایی شیعه، و روایات تفسیری منسوب به پیامبر اکرم و معصومین (علیهم السلام) از تفسیر "الدر المنثور" با هدف شناخت مفهوم و تفسیر آیات سوره های شمس، لیل، ضحی و انشراح است. هر روایتی که به گونه ای به تبیین مفاد آیات بینجامد، حتی اگر در آن هیچ اشاره ای به آیه نشده روایت تفسیری است. لذا در این تحقیق از روایاتی هم که در آن به آیه اشاره نشده ولی مرتبط با مضمون آیه است برای فهم بهتر آیه بهره گرفته ایم. تحقیق مذبور دارای دو دامن? قرآنی و روایی است که دامن? قرآنی آن طایفه های آیات در تفسیر المیزان، با انتخاب چهار سوره از قرآن است و دامن? روایی آن مجموعه روایات تفسیری اهل بیت (علیهم السلام) از تفاسیر مأثور البرهان، نورالثقلین، الصافی و قمی و روایات تفسیری معصومین (علیهم السلام) در الدرالمنثور ـ از تفاسیر مأثور اهل سنت ـ است. در این تحقیق هر سوره یک بخش را به خود اختصاص داده است و مطالب آن در سه فصل به بیان مفاد ظاهری آیات و روایات تفسیری به همراه تحلیل روایات و هم چنین گونه شناسی روایات تفسیری و بیان پیام های هدایت بخش آیات و روایات پرداخته شده است. البته قبل از بخش اول چارچوب کلی تحقیق، تحت عنوان کلیات و مفاهیم تدوین و آورده شده است. اولین بخش این تحقیق را سور? شمس به خود اختصاص داده است. آیات این سوره در مورد نشانه‏های قدرت الهی و بیان عظمت، اهمیت و کثرت منافع آنها بوده، این مطلب را گوشزد می کند که اگر انسان بخواهد رستگار شود، باید باطن خود را تزکیه کند و گرنه از سعادت و رستگاری محروم می ماند. روایات این سوره هم با ذکر مصادیقی برای نشانه های الهی به تفسیر آیات پرداخته اند. سور? بعدی "لیل" است، مباحث مطرح شده در این سوره با محوریت نجات متقیان انفاق کننده و عذاب مکذبان بخیل است، در روایات هم به ذکر مصادیقی برای این متقیان و مکذبان پرداخته است. آیات سور? "ضحی" به نعماتی که خدا به پیغمبرش عطا کرده اشاره می کند و در ضمن آن گذشت? زندگانی پیامبر (صلی الله علیه و آله) را در نظر او مجسم می‏سازد، لذا درآخرین آیات به او دستور می‏دهد که با یتیمان و مستمندان مهربانی کند و نعمت های الهی را بازگو نماید. روایات شرح دهند? ذیل این آیات هم بر بیان موضوعاتی هم چون ذکر مواردی تحت عنوان نعمت های الهی و به یاد این نعم بودن و اظهار آنها پرداخته اند. آیات سور? "انشراح" بر سه محور دور می‏زند: یکی به بیان نعمتهای سه‏گانه شرح صدر، فرو نهادن سنگینی بار نبوت و بالا بردن نام حضرت که هر سه جنبه معنوی دارد اشاره دارد و دیگر بشارت به پیامبراکرم (صلی الله علیه و آله) از نظر بر طرف شدن مشکلات دعوت او در آینده و دیگر توجه به خداوند یگانه و تحریض و ترغیب به عبادت و نیایش است. مهمترین موضوعی که در روایات این سوره مطرح شده، پرداختن به امر نصب و بیان ولایت حضرت علی (علیه السلام) به عنوان مهمترین مصداق این امر است، البته موضوعات دیگری هم چون سبب شرح صدر پیامبر (صلی الله علیه و آله)، نشانه های شرح صدر و نمونه های رفعت نام حضرت هم در کنار بقی? مطالب ذکر شده است.

«سنن الهی» قوانین مستمر و فراگیری است که خداوند متعال بر اساس آن ها نظام هستی را ایجاد فرموده، و نسبت ها و روابط متقابل آن را تنظیم نموده است. از آن جا که این قوانین، ثابت و غیر قابل تغییر است علم به آن ها می تواند به عنوان ابزار قدرت مندی در پیش بینی و مدیریت رخدادهای فردی و اجتماعی مورد استفاده قرار گیرد. از سوی دیگر، دانستن قوانین الهی، دارای بعد تربیتی نیز هست و خشیّت در برابر آن ها منجر به رشد در مسیر قانون مندی ها و إشفاق و نجات می شود. معناشناسی یکی از راه های بررسی گستر? عظیم مفهوم سنّت های الهی در قرآن کریم است. آغاز این فرآیند، بررسی «واژگان» این حوز? معنایی است، که گرچه در کتب لغت و کتاب های تفسیری، تحقیقات فقه اللغوی بسیاری دربار? این کلمات انجام گرفته و سیر واژگانی آن ها بررسی شده است؛ لیکن هیچ گاه تصویر کلّی این واژه ها در بافت زبانی قرآن کریم مطالعه نشده و ارتباط میان آن ها در یک مجموع? وسیع مورد تحلیل و ارزیابی قرار نگرفته است. تحقیق حاضر در نظر دارد با بررسی روابط معنایی واژگان این حوزه با تکیه بر روش «حوزه های معنایی»، گامی نو در جهت شناخت سنّت های الهی در گستر? «قوانین حاکم بین خدا و انسان» بردارد. بدین منظور نگرشی ساخت گرایانه به متن قرآن داشته و از تلفیقی از مکتب بُن آلمان ها و برخی از مکاتب آمریکایی ها استفاده نموده است. بر اساس این پژوهش می توان إظهار داشت، در شبک? معنایی سنن الهی در قرآن کریم، «أمر» روح حاکم بر قانون مندی ها، «مشیّت» کالبد و نظام ارتباط قوانین هستی، «إذن» فراهم بودن امکان عملکرد نظام، «إراده» واسط? بیان أمر و انتقال آن به عالم خلق، «قول» نوعی از إعلام قانون گذاری ها در هستی، «حکم» مدیریّت استوار قوانین و گونه ای از إعمال و صدور آن ها در جهان کثرت، «جعل» ایجاد اجزای قانون مندی و قرار دادن نسبت های آن ها با اجزای هستی، «سنّت» طرح و الگوی ارتباط اجزای قانون گذاری با یکدیگر و راهنمای هدایت انسان ها در مسیر قانون مندی ها، «قدر» رابط عالم نامحدود وحدت با عالم محدود کثرت، «قضا» تعیّن قدر و آخرین مرتب? نازل? أمر در عالم کثرت، «تدبیر» قانون مندی جانبی حاکم بر أمر، «کتب» قطعیّت مشیّت و إراد? الهی، «شرع» بعد عملکردی قوانین الهی برای اتصال انسان ها به عالم أمر، «فرض» از لوازم و مصادیق شرع، و «أصاب» و «فعل» بروز مشیّت الهی در عالم کثرت هستند. بدین ترتیب، نگرش کلان به شبک? نظام های برنامه ریزی و إعمال قوانین الهی در قرآن ثابت می کند که واژه های یک حوز? معنایی از یکدیگر تأثیر پذیرفته و بدون توجّه به ارتباطات متقابل آن ها نمی توان تفسیری جامع از واژگان قرآنی ارائه نمود.