یکی از روشهای موثر برای افزایش تنوع ژنتیکی در مزراع کشاورزان، برنامه به نژادی مشارکتی است، که نتیجه آن معرفی ارقام با سازگاری خصوصی برای ریز اقلیمهای متفاوت می باشد. به نژادی مشارکتی از سال 1384 در استان کرمانشاه آغاز گردید و تحقیق حاضر بخشی از این برنامه است. این پژوهش در سال زراعی 89-88 در دو روستا واقع در دو منطقه روانسر و دالاهو، در شرایط مزرعه کشاورزان و با مشارکت آنها انجام شد. بیست و چهار ژنوتیپ گندم نان و 12 ژنوتیپ گندم دوروم در قالب طرح آماری تجزیه فضایی در یک تکرار با شاهد های تکرار شده ارزیابی شدند. همچنین این ژنوتیپها در ایستگاه تحقیقات کشاورزی سرارود کرمانشاه در دو شرایط آبیاری تکمیلی و دیم به طور همزمان ارزیابی شدند. تعدادی از صفات فیزیولوژیک و مرفولوژیک مرتبط با تنش خشکی در منطقه روانسر اندازه گیری شد. اثرمتقابل ژنوتیپ در محیط با نرم افزارggebiplot ارزیابی شد. در منطقه روانسر سه ژنوتیپ گندم نان و دو ژنوتیپ گندم دوروم، و در دالاهو دو ژنوتیپ گندم نان از نظر عملکرد و میانگین امتیاز کشاورزان نسبت به برترین ارقام شاهد (ریژاو در گندم نان و ساجی درگندم دوروم) برتری داشتند. از نظر قابلیت انتقال مجدد و سرعت رشد اولیه که از صفات مرتبط با تحمل خشکی هستند در گندم نان ده ژنوتیپ و در گندم دوروم سه ژنوتیپ نسبت به بهترین رقم شاهد (سرداری) برتری نشان دادند. بر اساس تجزیه همبستگی ساده در گندم نان و دوروم، همبستگی عملکرد دانه با میانگین امتیاز کشاورزان مثبت و در سطح احتمال یک درصد معنی دار بود. تجزیه ggebiplot نشان داد که در گندم نان چهار محیط آزمایشی روانسر، دالاهو، شرایط دیم و آبی ایستگاه سرارود در دو گروه بزرگ محیطی و در گندم دوروم در سه گروه محیطی قرار گرفتند. دو ژنوتیپ گندم نان و یک ژنوتیپ گندم دوروم به عنوان ژنوتیپ های پایدار و دارای سازگاری عمومی، شناسایی شدند.

در شرایط دیم ایران تولید گندم دوروم که یکی از محصولات مهم از نظر ارزش غذایی است، می تواند نقش مهمی در افزایش توان تولید در دیمزارها و توان اقتصادی کشاورزان دیمکار داشته باشد. کشت ارقام سازگار که بتوانند تنشهای محیطی مهم بویژه تنش خشکی را تحمل نماید، برای گسترش تولید این محصول ضروری است. بنا بر این در این پژوهش به منظور شناسایی ژنوتیپهای برتر از نظر تحمل تنش خشکی و ویژگیهای آگروفیزیولوژیک مرتبط با تنش خشکی، ?0 ژنوتیپ پیشرفته گندم دوروم به همراه ارقام دوروم ساجی و زردک و گندم نان سرارود بعنوان شاهد در آزمایشی در قالب طرح بلوک های کامل تصادفی در سه تکرار، طی سال زراعی 89-1388 در دو شرایط دیم و آبیاری تکمیلی در مزرعه معاونت موسسه تحقیقات کشاورزی دیم سرارود انجام گرفت. ضمناً پایداری عملکرد این ژنوتیپها بر اساس عملکرد آنها در پنج محیط از سال زراعی 87-1386 تا سال 90-1389 نیز توسط روشهای شناخته شده تجزیه پایداری از جمله روش امی ارزیابی گردید. ژنوتیپ ها از نظر صفت عملکرد دانه ، قابلیت انتقال مجدد آسیمیلاتهای ذخیره شده به دانه، قابلیت فتوسنتز سنبله، بیوماس، محتوای آب نسبی برگ، آب نسبی از دست رفته، تعداد سنبله بارور درمترمربع ، تعداد دانه در سنبله، وزن هزار دانه، شاخص برداشت، طول سنبله ، ارتفاع بوته، طول برگ پرچم، طول پدانکل خارجی، قرائت spad، کلروفیل فلورسنس، روز تا ظهور سنبله و رسیدن مورد ارزیابی قرار گرفتند. نتایج تجزیه واریانس نشان داد که برای بعضی از این صفات تنوع ژنتیکی معنی داری در بین ژنوتیپ ها وجود داشت. در این آزمایش همچنین شاخص های مقاومت به خشکی نیز محاسبه گردید و از نظر شاخص sti ، 14 ژنوتیپ از برترین شاهد( رقم زراعی ساجی) برتر بودند. در شرایط آبیاری تکمیلی سه ژنوتیپ قابلیت انتقال مجدد بهتری از برترین شاهد(ساجی) برای این صفت نشان دادند و در شرایط دیم، ژنوتیپ 23( سرداری) بیشترین قابلیت انتقال مجدد را داشت. از نظر قابلیت فتوسنتز سنبله در شرایط آبیاری تکمیلی و دیم رقم زراعی ساجی برتر از دو شاهد دیگر بود و در هر دو شرایط پنج ژنوتیپ از این رقم زراعی برتر بودند.

به منظور بررسی اثر تیمارهای بذری حاوی مواد هیومیکی (هیومکس و هیومیکا) بر صفات مرتبط با عملکرد و اجزا عملکرد پنج ژنوتیپ پیشرفته گندم نان، آزمایشی در سال 1390 به صورت فاکتوریل بر پایه طرح بلوک کامل تصادفی در سه تکرار در مزرعه تحقیقاتی معاونت موسسه تحقیقات کشاورزی دیم سرارود انجام شد. فاکتور اول تیمارهای بذری حاوی مواد هیومیکی (هیومکس و هیومیکا) و فاکتور دوم ژنوتیپ که شامل ارقام، ریژاو، اوحدی، کریم، آذر-2 و ژنوتیپ بوما-2 بودند. نتایج تجزیه واریانس و مقایسه میانگین های صفات در هر دو شرایط دیم و آبیاری نشان دهنده وجود تنوع بین تیمارهای بذری مورد بررسی برای اکثر صفات در هر دو شرایط دیم و آبیاری بود. در هر دو شرایط دیم و آبیاری نتایج تجزیه واریانس نشان داد که بین تیمارهای بذری در سطح احتمال 1? برای صفات، سرعت رشد اولیه، تعداد سنبله، طول سنبله، تعداد سنبلچه بارور، طول پدانکل، طول پدانکل اکستروژن، تعداد دانه، وزن هزار دانه، درصد پروتئین دانه و عملکرد کل دانه اختلاف معنی داری وجود داشت ولی همچنین بین تیمارهای بذری از نظر دمای سطح برگ پرچم و دمای کانوپی اختلاف معنی داری مشاهده نشد. همچنین استفاده از تیمارهای بذری حاوی مواد هیومیکی سبب افزایش محتوای نسبی آب برگ (rwc)، کاهش آب نسبی از دست رفته برگ (lwl) و کاهش درصد خسارت به غشا سلولی شد و تیمار بذری هیومکس در اکثر صفات برای هر دو سایت دیم و آبیاری به عنوان تیمار بذری برتر شناخته شد. در بین ژنوتیپ ها نیز اختلاف معنی داری مشاهده نشد ولی با توجه به مقایسه میانگین انجام شده می توان بیان کرد که رقم کریم در هر دو سایت دیم و آبیاری از نظر عملکرد، ژنوتیپ بوما-2 از نظر صفت سرعت رشد اولیه، رقم آذر-2 از نظر کمترین تعداد گلچه نابارور و رقم ریژاو با بیشترین تعداد دانه به عنوان برترین ژنوتیپ ها شناخته شدند. اثرات متقابل برای اکثر صفات معنی دار نشد و معنی دار نشدن اثر متقابل نشان دهنده این است که ژنوتیپ ها در برابر تیمارهای بذری واکنش مشابهی را نشان دادند. همچنین بر اساس نتایج حاصل از تجزیه جوانه زنی تیمارهای بذری هیومکس و هیومیکا از نظر سرعت جوانه زنی و دیگر صفات مورد بررسی در شرایط تنش و نرمال برتری داشتند و در بین ژنوتیپ ها نیز بین صفات بررسی شده در شرایط آزمایشگاهی اختلاف معنی داری در سطح 1? مشاهده شد، بدین ترتیب که رقم آذر-2 از لحاظ صفات طول ساقه چه و طول ریشه چه به عنوان رقم برتر شناخته شد و همچنین رقم ریژاو نیز به عنوان رقم برتر از نظر سرعت جوانه زنی مشخص شد.

کمبود آهن و روی در جیره غذایی بسیاری از کشورهای جهان موجب بروز مشکلاتی در سلامت مردم شده است. یکی از راهکارهای اساسی برای رفع این مشکل، استفاده از ارقامی از محصولات عمده غذایی مانند گندم در جیره غذایی است که حاوی مقدار بیشتری آهن و روی در دانه باشند. هدف از اجرای این پژوهش که در سال زراعی 91-‏1390 در مزرعه ی معاونت موسسه تحقیقات کشاورزی دیم در قالب طرح آماری بدون تکرار تجزیه فضایی اجرا گردید، بررسی تنوع ژنتیکی در 142 ژنوتیپ گندم نان از نظر میزان جذب آهن و روی در دانه و سایر صفات زراعی در شرایط دیم، و مقایسه آنها با دو رقم زراعی ریژاو و آذر2 به عنوان شاهد بود. نتایج نشان داد که دامنه‏ی مقدار آهن و روی دانه به ترتیب از 70/29 تا 109/10 و 31/71 تا 61/05 میلی گرم در کیلو گرم متغیر بود. مقدار آهن دانه در 24 و 67 ژنوتیپ به ترتیب نسبت به رقم ریژاو و آذر2 بیشتر بود. از نظر میزان روی دانه رقم آذر2 برترین ژنوتیپ بود و 113 ژنوتیپ نیز از نظر این صفت نسبت به رقم ریژاو برتری نشان دادند. از نظر محتوای آهن پنج ژنوتیپ نسبت به رقم شاهد (ریژاو) و آذر2 برتر بودند و ژنوتیپ های مذکور همچنین از نظر محتوای روی دانه نسبت به ریژاو برتری نشان دادند که به عنوان ژنوتیپ های با ظرفیت ژنتیکی بالا در جذب و ذخیره سازی این ریزمغذی ها شناخته شدند. نتایج حاصل از همبستگی بین صفات نشان داد که همبستگی مثبت و بسیار معنی داری بین میزان آهن دانه در هکتار با میزان روی دانه در هکتار وجود داشت. با توجه به تنوع ژنتیکی که در ژنوتیپ های گندم نان از نظر مقادیر آهن و روی وجود دارد لذا در انتخاب ژنوتیپ ها به منظور تغذیه ی انسان باید به مقادیر آهن و روی نیز توجه داشت.

رویکرد به نژادی مشارکتی با توجه به نقش آن در افزایش تنوع ژنتیکی گیاه، به خصوص ارقام بومی، در مزارع کشاورزی گسترش یافته است. پژوهش حاضر به منظور دستیابی به راهبرد اصلی توسعه به نژادی مشارکتی در استان کرمانشاه، انجام شده است. جامعه مورد مطالعه شامل همه کشاورزان و کارشناسان اجرا کننده طرح در کرمانشاه و همچنین کارشناسان این طرح در تهران و سمنان است که به روش هدفمند نمونه ها انتخاب شده اند. این پژوهش مبتنی بر دو روش swot و تحلیل سلسله مراتبس می باشد. از تحلیل روش swot چهار راهبرد به دست آمد: 1) استفاده از کشاورزان پیشرو در اجرای طرح و سازماندهی آن در قالب طرح های نهادینه شده در منطقه، 2) استفاده از پتانسیل های بومی و محلی در افزایش و توسعه مزارع نمایشی، 3) آموزش کشاورزان در زمینه های خودیاری و هم یاری و افزایش اعتماد بخش های دولتی به نتایج ارزنده این طرح، 4) بهره گیری از مکانیزم های منطقی و کارامد در جلب و جذب همه گروه های کشاورزان در طرح و تحت پوشش قرار دادن مناطق بیشتر هدف با مشارکت مراکز تحقیقاتی. تحلیل سلسله مراتبی راهبرد های فوق نشان داد که راهبرد استفاده از کشاورزان پیشرو در اجرای طرح و سازماندهی آن در قالب طرح های نهادینه شده در منطقه، نسبت به سایر راهبرد ها از اولویت بالاتری در راستای دستیابی به هدف پژوهش، برخوردار است.

این مطالعه با هدف برسی اثرات تناوب های مختلف بر عملکرد گندم و بعضی خصوصیات خاک در شرایط دیم انجام گردید.آزمایش در قالب طرح بلوکهای کامل تصادفی با 4 تکرار در ایستگاه تحقیقات کشاورزی دیم سرارود – کرمانشاه در سال زراعی 91- 1390 اجرا گردید. تیمارها شامل پنج تناوب دو ساله گندم – گندم، گندم – آیش، گندم – نخود، گندم – ماشک و گندم – گلرنگ بود که در سال زراعی مذکور همه تیمارها تحت کشت گندم دیم رقم سرداری قرار داشت. نتایج عملکرد دانه گندم نشان داد که اثر تناوب زراعی بر آن معنی دار بوده و تیمار گندم – ماشک بیشترین و گندم – گندم کمترین عملکرد را داشته است. اگر چه عملکرد گندم – آیش از گندم – نخود و گندم – گلرنگ بیشتر بود ولی این تفاوت معنی دار نبود و دلیل آن کمتر بودن میزان بارندگی در این سال زراعی ( 303 میلیمتر ) از میانگین 40 ساله ( 478 میلیمتر ) بوده است. از لحاظ میزان رطوبت خاک و درصد کربن آلی و ازت خاک که از عوامل مهم و تاثیر گذار بر عملکرد در کشت دیم هستند تیمار گندم – ماشک از سایر تیمارها برتر بود و تفاوت معنی داری با سایر تیمارها داشت و در هر دو صفت فوق تیمار گندم – گندم کمترین میزان را دارا بود. مقایسه میانگین سختی خاک در عمق 30-21 سانتیمتری نشان داد که تیمار گندم – آیش دارای بیشترین سختی در این عمق خاک و تیمار گندم – گلرنگ دارای کمترین سختی در عمق 30-21 سانتیمتری خاک بود. نتایج نفوذپذیری خاک نشان داد که بیشترین میزان نفوذ پذیری خاک مربوط به تیمار گندم – گلرنگ ( بخاطر ریشه های راست گلرنگ ) است و کمترین میزان را تناوب گندم – آیش داراست .در بررسی صفات آنالیزهای رشد تیمار گندم – آیش سطح برگ (lai ) و سطح ویژه برگ (sla ) بیشتری نسبت به سایر تیمارها داشت و این تفاوت معنی دار بود. در نسبت سطح برگ (lar ) تناوب گندم – ماشک و وزن ویژه برگ (slw ) در گندم – گندم با سایر تیمارها تفاوت معنی داری داشتند و موفق تر عمل کردند. در سرعت رشد گیاه (cgr ) و نسبت وزن برگ (lwr ) بین تیمارها تفاوت معنی داری نبود. همچنین تیمار گندم – گندم دارای بیشترین عملکرد بیولوژیک در بین تیمارها بوده و این تفاوت معنی دار بود.