چکیده: مهران یکی از شهرستان های استان ایلام است که در جنوب غربی ایلام قرار گرفته است. به دلیل نبود مطالعات جامعی روی سوسماران این منطقه، یک بررسی دقیق در این ضمینه ضروری بود. به این منظور طی سفرهای متوالی که طی سال های 89 تا 90 صورت گرفت سوسماران این منطقه مورد مطالعه قرار گرفتند.در ابتدا نمونه های سوسمار به طرق و وسایل مختلف بدام انداخته شدند. نمونه های جمع آوری شده در فرمالین 10% یا اتانل 96% فیکس شدند و سپس مطابق با کلیدهای شناسایی موجود شناسایی گردیدند. با توجه به این بررسی ها در این تحقیق 6 خانواده، 11 جنس، و 11 گونه از سوسمارها جمع آوری و تشخیص داده شدند agamidae(laudakia nupta , terapelus lessonae), gekkonidae(cyrtopodion scabrum ,carinatogecko heteropholis ,bunopus tuberculatus, tropiocolotes helena helena lacertidae(acantodactylus buscianus, ophisops elegans),scincidae(mabuya urata), eublepharidae(eublepharis angramainyu), phyllodactylidae(asaccus elisae) مقایس? این اطلاعات با داده های قبلی نشان داد که جکونیدها با چهار گونه بیشترین تنوع گونه ای را در منطقه نشان می دهند. بر اساس نتایج بدست آمده، اطلاعات جدیدی در مورد فون سوسمارها شامل پراکنش رفتار تولید مثل اکولوژی و همپوشانی پراکنش ها بدست آمد. نتایج بدست آمده نشان دادکه هرچند این شهرستان منطقه ی نسبتاً محدودی را در بر می گیرد ولی با توجه به نمونه های شناسایی شده این منطقه از لحاظ فون سوسماران بسیار غنی می باشد بطوریکه اکثر گونه های شناسایی شده از نواحی غربی ایران در این منطقه ی محدود یافت می شوند. یکی از گونه های سوسمار که در این منطقه به فراوانی یافت می شود گونه ی . cyrtopodion scabrum است. سوسمارهای جنس cyrtopodion از خانواده ی جکونیده 82 گونه را شامل می شود، که 16-15 گونه برای این جنس در ایران گزارش شده است، cyrtopodion scabrum پراکنش گسترده ای در سراسر ایران دارد. به ویژه در جنوب، غرب، مرکز و قسمت های شرقی کشور، در این تحقیق اختلافات ژنتیکی بین نمونه-های این گونه از شهرستان مهران با نمونه های سایر مناطق ایران بر مبنای ژن سیتوکروم b میتوکندریایی مورد بررسی قرار گرفت ژن سیتوکروم b میتوکندریای یک نشانگر سنتی برای مطالعه ی فیلوژنتیک در سوسمارها می باشد. برای اینکار از 50 نمونه c.scabrum کل dna ی ژنومی با استفاده از پروتوکل استاندارد استخراج شد توالی ویژه ای از سیتوکروم b با pcr تکثیر شد توالی های بدست آمده با استفاده از clustalw مرتب شده و درخت فیلوژنیشان با استفاده از ماگزیمم پارسیمونی در نرم افزار paup ترسیم گردید. به طور کلی این مطالعه نشان داد که نمونه های جمع آوری شده ازگونه ی c.scabrum نه تنها از نظر رنگ، شکل و اندازه تفاوت معنی داری را نشان نمی دهند بلکه از نظر ژنتیکی نیز تقریباً یکسان می باشند. به عبارتی این گونه یک گونه ی خانگی می باشد که در ارتباط نزدیک با انسان زندگی می کند و با وسایل او جابجا می شود. این گونه از ناحی? جنوب غربی به ایران وارد شده، در سراسر کشور انتشار یافته واین جابجایی بسیار اخیر بوده و حداکثر عمر آن به مسکونی شدن فلات ایران توسط انسان امروزی بر می گردد که به نظر می رسد بیش از چند هزار سال نباشد که این مدت زمان برای ایجاد تنوع در بین جمعیت های این گونه هر گز کافی نیست.

دراین مطالعه سعی شده است تا از تمام مناطق پراکنش و جمعیت های متفاوت mesalina watsonana در ایران نمونه برداری شود و براساس روش های آماری روابط درون گونه ای آن بررسی گردد. با توجه به الگوی رنگ بندی متفاوت این گونه در فلات ایران فرض شد که احتمالاً دارای تنوع قابل توجهی باشد اما پس از جمع آوری و بررسی داده ها، ملاحظه گردید که بیشتر این تنوع وابسته به محیط است زیرا با تغییرات ارتفاع و تغییر نوع بستر، رنگ آمیزی آن نیز متفاوت می شود. داده های ریخت شناختی فقط بخشی از الگوهای رنگ آمیزی را رد کرد اما فلس بندی در جمعیت های مختلف 2 گروه عمده را مشخص می کند. یکی از این گروه ها در شرق ایران قرار دارد و گروه دیگر در سمت داخلی کوهستان های زاگرس رو به فلات مرکزی واقع شده است. اما با توجه به اینکه از جمعیت های حاشیه ای شرقی در افغانستان و پاکستان نمونه ای در دست نبود نمی توان اظهار دقیقی در مورد کل گونه ارائه داد بلکه این تنوع فقط در بین جمعیت های ایرانی مطرح می گردد. تنوع زیستگاه برای mesalina watsonana در ایران پتانسیل ایجاد تنوع را در بین جمعیت های مختلف این گونه مطرح می کند ولی نیاز به گذر زمان برای نهادینه شدن این امر است. در این مطالعه روش مولکولی با توالی یابی ژن سیتوکروم ب انجام شد و براساس نتایج به دست آمده از درخت تبارشناسی آن می توان چنین حدس زد که جمعیت های mesalina watsonana در ایران به 5 کلاد تقسیم می شوند.

در این مطالعه در مجموع، 165 نمونه متعلق به 9 تاکسون جنس acanthodactylus در ایران از 27 منطقه مطالعاتی مجزا در کل محدوده پراکنش این گونه در استانهای سیستان و بلوچستان، هرمزگان، بوشهر، خوزستان، ایلام و کرمانشاه جمع آوری گردید و 12 نمونه از گونه a.cantoris نیز از پاکستان به امانت گرفته شد. تعداد نمونه های جمع آوری شده از هر گونه بشرح زیر می باشد: a.micropholis (n=16); a.blanfordi (n=44); a.khamirensis (n=9); a.schmidti (n=19); a.grandis (n=22); a.boskianus.(z) (n=3); acanthodactylus sp1 (n=5); acanthodactylus sp2 (n=11); a.boskianus (h) (n=11); a.nilsoni (n=13); a.cantoris (n=12) مطالعات مورفولوژیکی به کمک نرم افزار spss v.18 و با استفاده از آنالیزهای تک متغیره و چند متغیره شامل t تست برای نمونه های مستقل، آنالیز واریانس یک طرفه(one way anova- lsd test)، آزمونهای تجزیه به مولفه های اصلی (pca)، و تشخیص تابع ممیزی (dfa) بر روی این تاکسون ها مورد مطالعه مورد بررسی قرار گرفتند. نتایج آنالیز واریانس یک طرفه(one way anova- lsd test) نشان داد که در تمامی صفات متریک و مریستیک اختلافات معنی دار (p?0.05) در بین گونه های جنس acanthodactylus وجود دارد. نتایج بررسی دو شکلی جنسی در گونه a.grandis نشان داد که تعداد محدودی از صفات شامل طول بدن (svl)، طول اندام های عقبی(lhi), طول سر (lh), قطر منفذ گوش (eard)، قطر چشم (eyed) و تعداد فلس های گلویی (ngs) دارای اختلافات معنی داری (p ? 0.05) بین افراد نر و ماده می باشند. . نتایج بررسی دو شکلی جنسی در گونه a.blanfordi نیز نشان داد که صفت طول بدن (svl)، طول دم(tl), تعداد فلس های شکمی در یک ردیف طولی (nvs), تعداد منافذ رانی (nfp) و تعداد فلس های گلویی (ngs),که جزو هردوی صفات متریک و مریستیک هستند دارای اختلافات معنی داری (p ? 0.05) بین افراد نر و ماده می باشند. نتایج آزمون های تجزیه به مولفه های اصلی (pca) و تشخیص ممیزی (dfa) در چهار جمعیت گونه a.blanfordi مربوط به مناطق مختلف محدوده پراکنش این گونه نشان داد که برخی از صفات مریستیک مانند تعداد فلس های شکمی در یک ردیف طولی (nvs)، تعداد منافذ رانی (nfp)، تعداد فلس های گلویی (ngs)، تعداد فلس های شکمی در یک ردیف طولی (nvs)، تعدا فلس های پشتی (nds) و تعداد تیغه های زیر انگشت چهارم دست (sdl4t)، دارای بیشترین نقش در متمایز کردن جمعیت های مورد بررسی از لحاظ آماری بودند. همچنین از لحاظ صفات متریک نیز، صفاتی مانند طول بدن (svl)، طول دم (tl)، طول اندام های جلویی (lfl) و طول اندام های عقبی (lhi) جمعیت های مورد بررسی از لحاظ آماری بودند. مطالعات فیلوژنتیکی بر روی این جنس در ایران با استفاده از 1407 جفت باز از ژنهای میتوکندریایی شامل سیتوکروم b و nd4 صورت گرفت. آنالیزها با استفاده از معیارهای حداکثر پارسیمونی (mp)، حداکثر درستنمایی (ml) و آنالیزهای بایسین (bi) به کمک نرم افزارهای paup 4.0b10 و mrbayes 3.1.2 انجام شد. در این مطالعه تعداد 86 نمونه به کمک ژن سیتوکروم b، 82 نمونه به کمک ژن nd4، و تعداد 67 نمونه که به طور مشترک هر دوی ژن های فوق در آنها توالی یابی شدند، از 27 نقطه جمع آوری شده مورد مطالعه قرار گرفت. شواهد و نتایج این آنالیزها نشان از ورود جنس acanthodactylus پس از بالا آمدگی کوه های زاگرس از شمال آفریقا و جنوب غربی آسیا به مناطق غربی ایران را دارد. تنوع و گوناگونی و انشعابات اولیه در تبارهای اصلی وارد شده به ایران، حدود 5/8 الی 9 میلیون سال پیش اتفاق افتاده که می تواند منطبق با فرضیه وارد شدن جنس acanthodactylus به ایران بعد از بالا آمدن کوه های زاگرس حدود 10الی12 میلیون سال پیش باشد. این تنوع و گوناگونی بوسیله محصور شدن در دامنه های غربی کوه های زاگرس و نوار ساحلی خلیج فارس به عنوان یک مرز آبی به میزان بیشتری تشدید شده است. نتایج آنالیزهای فیلوژنتیک در این مطالعه سه کلاد مشخص و مجزا از لحاظ جغرافیایی را به کمک موقعیت مجزای آن ها در درخت فیلوژنتیکی، تفاوت های ژنتیکی آن ها، تفاوت های مورفولوژیکی و زیستگاهی را پیشنهاد می کنند. این سه کلاد شامل(1) a.micropholis+a.grandis+a. khamirensis, (2) a.blanfordi+a.schmidti +acanthodactylus sp1, (3) a.nilsoni+ a.boskianus + acanthodactylus sp2. می باشد. همچنین موقعیت فیلوژنتیکی کلاد شماره 3 و ارتباط آن با کلاد شماره 1 یا 2 بطور کامل مشخص نیست و هرکدام از درخت های کرونوگرام و کلادوگرام موقعیت متفاوتی را برای کلاد شماره 3 پیشنهاد می دهند. فرضیه ساعت مولکولی نشان داد که جدیدترین انشعاب و و اگرایی در تاکسون های مورد مطالعه بین a.boskianus (h) و a.boskianus (z) حدود 5/1 الی 2 میلیون سال پیش اتفاق افتاده است. 3 گونه جدید از جنس acanthodactylus در این مطالعه به تائید و اثبات رسیده است و در نتیجه تعداد گونه های ایرانی این جنس را به 9 گونه ارتقاء داده است. همچنین گروه های گونه ای تمامی این گونه ها مشخص و مورد بحث قرار گرفته است.

دو گروه اصلی و مهم مارهای سمی دارای دندان نیش پیشین، کبری ها و افعی ها هستند. خانواده ی viperidae با تعداد کلی حدود دویست گونه در سرتاسر جهان به استثنای استرالیا- اقیانوسیه و جزایر اقیانوسی پراکنش دارد. این خانواده به سه زیرخانواده تقسیم می گردد و اکثریت گونه های آن متعلق به دو زیرخانواده ی viperinae و crotalinae هستند. فون افعی های ایران مشتمل بر 16 گونه و زیرگونه متعلق به 8 جنس و دو زیرخانواده به شرح ذیل می باشند: gloydius halys caucasicus (nikolsky, 1916) متعلق به زیرخانواده ی crotalinae و cerastes gasperettii leviton and s. anderson, 1967، echis carinatus sochureki stemmler, 1969، echis multisquamatus chedin, 1981، eristicophis macmahonii alcock and finn, 1897، macrovipera lebetina cernovi (chikin and szczerbak, 1992)، macrovipera lebetina obtusa (dwigubsky, 1832)، montivipera albicornuta (nilson and andrén, 1985)، montivipera kuhrangica rajabizadeh, nilson and kami, 2011، montivipera latifii (mertens, darevsky and klemmer, 1967)، montivipera raddei raddei boettger, 1890، montivipera raddei kurdistanica nilson and andrén 1986، montivipera wagneri nilson and andrén, 1984، pseudocerastes persicus (duméril, bibron, and duméril, 1854)، pseudocerastes urarachnoides bostanchi, s. anderson, kami, and papenfuss, 2006 وvipera eriwanensis ebneri kn?pfler and sochurek, 1955 متعلق به زیرخانواده ی viperinae. اولین بار در سال 1927 جنس macrovipera (vipera) توسط reuss توصیف گردید و سپس در سال 1992 توسط herrman و همکاران مطالعات وسیع تری روی این جنس صورت گرفت و منجر به احیای مجدد آن گردید. با توجه به مطالعات lenk و همکاران در سال 2001 مشخص گردید که این جنس تنها با دو گونه ی macrovipera schweizeri (werner, 1935) که بومی جزایر کوچکی در غرب cyclades می باشد و macrovipera lebetina (linnaeus, 1758) شناخته می شود. گرزه مار یا افعی خاوری (levantine viper) با نام علمی macrovipera lebetina دارای محدوده ی پراکنش جغرافیایی وسیعی در آسیای مرکزی، خاورمیانه و شمال آفریقا می باشد. این گونه سطح بالایی از پلی مورفیسم را در صفات مورفولوژیک به ویژه در الگو و نحوه ی رنگ بندی نشان می دهد. مطالعات اخیر اختلافات موفولوژیکی معنی داری را میان دو زیرگونه در قسمت های شمال شرقی و غربی ایران روشن ساخته است. با این حال با توجه به نمونه برداری های جغرافیایی محدود، وضعیت تاکسونومیکی گرزه مارهای ایران مورد بحث و جدل است. طی مطالعه ی حاضر، روش های آماری تک و چندمتغیره به منظور تحلیل تنوع جغرافیایی در 32 صفت مورفولوژیک و در 117 نمونه ی macrovipera lebetina که کل محدوده ی پراکنش این گونه در ایران را دربرمی گرفتند، انجام گرفت. دوشکلی جنسی در تعداد فلس های عرض سر و سطح زیرین دم مشهود بود. تحلیل های تک متغیره، تنوع جغرافیایی قابل ملاحظه ای را در چندین صفت مریستیک نمایان ساختند. نحوه ی فلس بندی یک الگوی کلی تنوع شمال تا جنوب را نشان می دهد و تعداد فلس ها در اکثر صفات میانگین بالاتری در جمعیت های مناطق جنوبی دارند. رنگ بندی نیز الگوی تنوع پیوسته ای را در سه ناحیه ی وسیع نشان می دهد که غرب و شمال غرب، شمال شرق و نواحی مرتفع جنوبی را شامل می شوند. همچنین صفات مورفومتریک نیز یک الگوی کلی تنوع جغرافیایی شمالی- جنوبی را نشان داده و برخی اندازه گیری ها میانگین کمتری در جمعیت های مناطق جنوبی دارند. جمعیت های نواحی جنوبی به طور واضحی در تحلیل های آماری مولفه ی اصلی، خوشه ای و تفکیکی از سایرین متمایز و مشخص می گردند. با وجود این تفاوت های واضح می توان نتیجه گرفت که جمعیت های جنوبی گرزه مارهای ایران نبایست متعلق به زیرگونه ی macrovipera lebetina obutsa باشند که در نواحی شمال غرب و غرب فلات ایران حضور دارد.

کویر مرنجاب منطقه ای است که در ناحیه جنوب و جنوب غرب دریاچه نمک واقع شده و از تپه های شنی و ریگزار پوشیده شده است . ارتفاع متوسط کویر مرنجاب از سطح آبهای آزاد حدود ??? متر می باشد که برابربا متوسط ارتفاع فلات مرکزی ایران است. پوشش گیاهی منطقه شامل گیاهان شور پسند از جمله درخت های گز (artiplex) و تاغ (haloxylon) و بوته های قیچ (zygophyllum) است. در این مطالعه که طی سالهای 1391 الی 1393 انجام شد، 15 گونه سوسمار متعلق به 11 جنس و 6 خانواده با استفاده از کلید شناسایی معتبر سوسماران ایران ثبت و شناسایی شد. برای بررسی ویژگی های ریختی و تشخیص دقیق گونه، شاخص های کلیدی جانور براساس کلید شناسایی معتبر سوسماران برسی شد.

جکوی خانگی (hemidactylus) جنسی از خانواده جکونیده(gekkonidae) با بیش از 132 گونه است که پراکنش گسترده ای در تمام خشکی های نواحی گرمسیری و نیمه گرمسیری قاره ای و صدها جزایر اقیانوسی، از آسیای جنوب شرقی به سمت غرب فراتر از آفریقا تا دنیای جدید دارند. پنج گونه از جکوی خانگی از ایران گزارش شده است که شامل جکوی خانگی پارسی(hemidactylus persicus) ، جکوی خانگی شکم زرد(hemidactylus flaviviridis) ، جکوی خانگی هی دن(hemidactylus heyden) ، جکوی خانگی مدیترانه ای(hemidactylus turcicus) ، جکوی خانگی رومشکان(hemidactylus romeshkanicus) می باشد. حضور سوال برانگیز جکوی خانگی مدیترانه ای در ایران و وضعیت آرایه شناختی همتافت گونه جکوی خانگی پارسی و همچنین گزارش جکوی خانگی رومشکان بر اساس یک نمونه، از یک سو، عدم مطالعه ی جامع تبارزایی و آرایه شناختی گونه های جکوی خانگی در ایران، از سویی دیگر، اهمیت انجام این مطالعه را پررنگ می کند. در این رساله ابتدائاً نقش خانواده جکونیده بعنوان یکی از غنی ترین خانواده خزندگان با دراختیار داشتن 17 درصد گونه های بومی و غیر بومی ایران، در غنای گونه ای خزندگان ایران با استفاده از 13 فاکتور اقلیمی و نرم افزار sam (spatial analysis in macroecology) مورد بررسی قرار گرفت. مطالعه نقشه های غنای گونه ای خزندگان خشکی زی ایران، حاکی از انطباق یکی از نقاط تنوع زیستی در شرق کشور با تمرکز گونه های خانواده جکونیده در مورد گونه های بومی و غیر بومی است. همچنین 25 صفت اندازشی و شش صفت شمارشی برای بررسی گونه های جنس جکوی خانگی مورد استفاده قرارگرفت. تک نیایی جنس جکوی خانگی و روابط تبارزایی بین گونه های جنس جکوی خانگی با استفاده از دو ژن میتوکندریایی(cytochrome b, 12srrna) و یک ژن هسته ای (porotooncogene mos, cmos) مورد مطالعه قرار گرفت. نتایج حاکی از تفاوت عمیق ژنتیکی بین جمعیت های جکوی خانگی پارسی است در حالیکه جمعیت های جکوی خانگی شکم زرد و هی دن تفاوت های ژنتیکی نشان نمی دهند. بعلاوه، حضور جکوی خانگی مدیترانه ای کاملاً رد و حضور جکوی خانگی هی دن تأیید شده است. نتایج شامل کلاد های درخت تبارزایی، شبکه های هاپلوتایپی متعدد و مجزا، فاصله ژنتیکی زیاد را بین جمعیت های همتافت جکوی خانگی پارسی نشان می دهد. این تمایز عمیق فرضیه بیان گونه های نهان برای جکوی خانگی برگرفته از همتافت گونه جکوی خانگی پارسی را مطرح می کند. همچنین وضعیت پراکنش دقیق کنونی و آینده جکوی خانگی شکم زرد بعنوان گونه معرفی شده با مطالعات میدانی و نرم افزارهای پردازه بوم شناختی مورد مطالعه قرار گرفته است.