شاهنامه شناسی به عنوان یکی از مهمترین شاخه های تحقیقی معاصر، ریشه در فرهنگ و تاریخ گذشته ایران دارد و به صورت یک جریان مداوم پژوهشی از اوایل سده چهاردهم هجری در عرصه تحقیقات ادبی مطرح بوده است . نگارش 378 مقاله و 33 کتاب و برپایی دو کنگره بین المللی در اوایل و اواخر محدوده تاریخی مورد مطالعه(1370-1300 )ه ش . نشانگر اهمیت فوق العاده این جریان پژوهشی است . با این همه زمینه های تاریخی، اجتماعی و سیاسی و نیز شاخه ها و ابعاد مختلف این جریان و به طور کلی سیر تکاملی آن تجزیه وتحلیل دقیق نشده است . بازشناسی انتقادی اوج و فرود و نیز تبیین دستاوردهای علمی این عرصه تحقیقاتی از طریق تقسیم بندی موضوعی آثار مربوط، با دید آماری می تواند مشخص کننده اجزاء تشکیل دهنده این جریان فرهنگی باشد. در رساله حاضر علاوه بر تبیین زمینه های تاریخی و فرهنگی و اجتماعی، ابعاد نه گانه شاهنامه شناسی تجزیه وتحلیل موضوعی و آماری شده است .

این رساله در دوفصل نگارش شده است فصل نخست شامل 3 بخش است که به ترتیب عبارتند از : -1 شرح حال شهریار -2 خصوصیات اخلاقی شهریار -3 جایگاه علمی و ادبی شهریار . که در این فصل سعی کرده ام زندگینامهء مبسوط و مشروحی از شهریار ارائه دهم و ابعاد گوناگون زندگی او را روشن سازم و نظرات و دیدگاههای افراد و شخصیت های مختلف ادبی را در مورد او بیان کنم . فصل دوم نقد اشعار شهریار نام دارد که شامل 5 بخش و یک تکمله است که به ترتیب عبارتند از : -1 مشخصات سبکی و ویژگیهای شعری شهریار -2 بررسی اشعارشهریار از نظر قالب -3 مضامین و محتوای شعری شهریار -4 صنایع لفظی و معنوی -5 تاثیرگذاری و تاثیرپذیری و تکمله که گشت و گذاری است مختصر در مجموعه حیدربابایه سلام . دراین فصل نیز کوشیده ام با ارائه شواهد متعدد در هر مورد نوع بیان طرز تفکر، کیفیت اندیشه و تخلیل، حد ابتکار و تقلید و همچنین سبک شعری این شاعر گرانقدر معاصر را نشان دهم و در بررسی مجموعه آثار شاعر به این نتیجه رسیده ام که وی نه تنها شاعری صرفا" کلاسیک نیست بلکه شاعری نوجو و پویاست و سبک بیان او نیز ادامه و دنباله سبک دورهء بازگشت ادبی است که با نوجوئیهای شاعر مسیری در کمال نیز پیموده است .

این پایان نامه در دو بخش تنظیم شده است بخش نخست در شرح حال، شخصیت و آثار قائم مقام و بخش دوم درباره انشاء، سیر منشات و ویژگیهای سبکی قائم مقام . قائم مقام شخصیتی سیاسی، علمی، ادبی و نظامی است وی در طول حدود 57 سال عمر خودفراز و نشیبهای زیادی را گذراند و سرانجام در سال 1251 ه.ق به فرمان محمدشاه به قتل رسید. آثار او عبارت است از: 1 - منشات 2 - دیوان 3 - نامه های پراکنده. شهرت علمی وی نیز بیشتر به جهت همین منشات است . فن انشاء از زمان ساسانیان وجود داشت و پس از اسلام به تقلیداز انشای ساسانیان در دواوین رسائل رونق یافت و در قرون 6 و 7 به اوج کمال رسید. منشات قائم مقام در دوره چهارم نثر به وجود آمد. سادگی و بی تکلفی ویژگی اصلی این کتاب است . صنایع ادبی و فنون مختلف در آن بشدت کاهش یافته و عنوان "شعر منثور" ازآن جداگشته است . از ویژگیهای دیگر منشات نزدیکی نثر آن به زبان گفتگو و استعمال الفاظ و عبارات عامیانه درآن است . سبک نثر منشات قائم مقام عمدتا" تقلیدی از سبک گلستان سعدی است . منشات قائم مقام از بزرگترین آثار ادبی عصر قاجار می باشد قائم مقام با این اثر، انقلابی در نثر فارسی به وجود آورد و بتدریج پس از او ساده نویسی در نثر فارسی رواج یافت و به همین جهت قائم مقام به "صاحب سبک بودن" شهرت پیداکرد. اما باید یادآور شد که قائم مقام بانی ساده نویسی در نثر نبوده است بلکه پیش از او چرخ ساده نویسی به حرکت درآمده بود و او تنها سیر آن را شتاب بخشید به همین جهت تطور نثر در عصر قاجار را نمی توان به نویسندگان خاصی منسوب دانست بلکه سیر تاریخی و جبر ادبی و تحولات علمی، سیاسی، اجتماعی و غیره ایجاب می کرد که نثر فارسی در آن زمان از سوی جمیع نویسندگان به صورت تاثیر و تاثرمتقابل تحول یابد.

آثار ادبی مولود شرایط اجتماعی و تاریخ خود می باشد. جامعه شناسی ادبیات نیز روابط بین آثار ادبی و خالقان آنها و صورتهای اجتماعی - فرهنگی آن آثار را روشن می نماید. آذربایجان بخش زیرین محدوده رود ارس ، دارای زبان و فرهنگ خاص آذری و شاعران سترگ و صاحب سبکی می باشد. این شاعران فارسی دری را در بین زبانهای گوناگون آذربایجان، به عنوان زبان عمومی و عامل وحدت و اتحاد ملی و ایرانی به کار گرفته اند. شاعران آذربایجان مانند همه مورخان و جغرافیدانان گذشته، منطقه آذربایجان را زیر رود ارس و جز ولایات اصلی ایران و مناطق شمالی رود ارش را تحت عنوان (اران) و جز سرزمینهای ایرانی یا وابسته بدان قلمداد کرده اند. اشعار شاعران آذربایجان، مشحون از مراتب و رسوم مختلف شاهی، درباری، لشکری، و اداری کشور، شیوه ها و ابزار آلات جنگی و راههای دفاع از کشور و مقابله با دشمنان و مخالفان و نحوه معیشت اقتصادی مردم، معماری، انواع غذا، پوشاک و بناهای روزگار، نحوه شکار، دانش ها و چگونگی آموزشهای علمی و هنری است . شیوه طبابت ، آداب سفر و حضر، میهمانی، ازدواج، اعتقادات دینی و باورهای عامیانه و خرافی (سحر، طلسم، جادو و ...) ضرب المثلهای مهم رایج نیز بخشی دیگر از جلوه های جامعه شناختی در اشعار شاعران می باشد که در این رساله بررسی و معرفی گردیده است . از بررسی و تحلیل آنها می توان سیمای جامعه را در زمان این شاعران ترسیم نمود.