امام رشید الدین سعد الملک محمد ، متخلّص ومعروف به وطواط (573 ـ 480 هـ ق) شاعر پارسی گوی و ادیب معروف و متولد بلخ و معاصر خوارزمشاهیان و به ویژه مداح و ملک الشعرای اتسز بود . جوانی را در نظامیه بلخ در فراگیری ادبیات در آن شهر گذرانید و سپس به خدمت اتسز خوارمشاه در آمد و سی سال در دربار او صاحب دیوان انشاء بود وتا پایان عمر در دربار اتسز و جانشینانش باقی ماند. در نظم و نثر عربی و فارسی مهارت کامل داشت و صنایع لفظی را در شعر بسیار مراعات کرده و قصاید وی همه مصنوع و مسجّع و مرصّع است . به علت تبحّر در علو م بدیع و ادبیات عرب ، بیشتر گرد تکلّف و صنایع لفظی می گشت. دیوان اشعار به فارسی و عربی دارد و از کتب مشهورش کتاب حدائق السحر فی دقایق الشعر است که بیشتر بخاطر همین کتاب شهرت دارد. رشید یکی از دانشمندان بزرگ عهد خود و از ادبای نامبردار و از بلغای مشهور در زبان فارسی و عربی است. رشید در برگزیدن کلمات و قوّت ترکیب از شاعران کم نظیر است. پرداختن به صنعت و بازی با الفاظ آنچنان بر شعر رشید سایه افکنده که خواننده را از توجه به معنا و مفهوم دور می سازد و گاهی آوردن لغات نامأنوس و دور ازذهن ، شعر وی را دشوار و غیرطبیعی می کند و در شعر دنباله سبک قطران و عبدالواسع جبلی است اما در قصیده سرایی شیوه عنصری را پیش داشته است. علاقه او به صنایع بدیعی در شعرش کاملاً مشهود است. فرهنگ لغات و ترکیبات دیوان رشید وطواط با هدف آشنایی خوانندگان این دیوان با ترکیبات و واژگان مشکل و نیمه مشکل دیوان رشید آماده شده است و از آنجا که واژگان این دیوان شامل لغات مشکل و نامأنوس است ، امید است که مشکل بسیاری از خوانندگان اشعار مصنوع و متکلّف دیگر را نیزحل کند. دیوان رشید وطواط دارای لغات بسیار مشکل و نامأنوس است که رشید آنان را به خاطر بازی با الفاظ به کار برده است و از مطالعه کلی اشعار رشید و از مجموع بحث و بررسی شعر رشید و بیان خصایص لفظی و معنوی اشعار چنین نتیجه می گیریم که اشعار او بلند پایه و عالی نیست و وحدت موضوع و مضامین اشعار ، فقر بدایع معنوی ، نادلپذیر بودن لغا و اجبار او به ستایش و مدح شعر او را به ویژه قصایدش را سرد و بی جان کرده است.

ناصرخسرو (481-394 ه‍ . ق.)، شاعر پرآوازه ای که نام او با دره یمگان و اسماعیلیان گره خورده است، علاوه بر مهارت در شعر و شاعری، آثار منثوری نیز در مسائل کلامی و فلسفی دارد. وی کتاب جامع الحکمتین را در جواب قصیده ابوالهیثم به تحریر رساند و زادالمسافرین را نیز در ردّ شبهات و توضیح مسائل فلسفی و کلامی مورد نظر خود به نگارش درآورد. در این پایان نامه، بعد از پرداختن به شرح حال ناصرخسرو و مختصری درباره آثار وی، مباحث مربوط به دستور تاریخی در دو کتاب جامع الحکمتین و زادالمسافرین را در 7 فصل (فعل، اسم، صفت، ضمیر، قید، حروف و وندها) مورد بررسی قرار داده ایم. هر چند عناصر دستور تاریخی در هر دو اثر دیده می شود، امّا وجود این عناصر در جامع الحکمتین، برجسته تر و پررنگ تر است. ناصرخسرو از لحاظ ویژگی های سبکی و دستوری، تابع و همراه با دوره و عصر خود است به گونه ای که تنها چند ویژگی سبکی شخصی می توان برای آثار منثور او در نظر گرفت. در مجموع، ویژگی های دستور تاریخی در جامع الحکمتین و زادالمسافرین، پربسامد و نزدیک به نثر دوره اوّل است. بعضی از این ویژگی ها، در تمام کتاب و صفحات مشاهده می شود و بعضی دیگر، کاربردی انگشت شمار و اندک دارند، که از مهمترین آنها به موارد ذیل می توان اشاره کرد: 1- کاربرد ماضی بعید از فعل «بودن»؛ 2- مجهول ساختن افعال معلوم با معین فعل های «آمدن» و «شدن»؛ 3- کاربرد فعل های آغازی؛ 4- نکره آوردن اسم با استعمال لفظی «یکی»؛ 5- کاربرد افعال کهن چون «آهنجیدن» و «الفنجیدن»؛ 6- جمع کلمات مختوم به الف بدون الحاق «ی»؛ 7- جمع بستن برخی اسامی جمع، چون: مردمان، خلقان، گروهان. کلید واژه ها ناصرخسرو، زادالمسافرین، جامع الحکمتین، دستور تاریخی، نثر دوره اوّل.

چکیده ناصرخسرو (481-394 ه‍ . ق.)، شاعر پرآوازه ای که نام او با دره یمگان و اسماعیلیان گره خورده است، علاوه بر مهارت در شعر و شاعری، آثار منثوری نیز در مسائل کلامی و فلسفی دارد. وی کتاب جامع الحکمتین را در جواب قصیده ابوالهیثم به تحریر رساند و زادالمسافرین را نیز در ردّ شبهات و توضیح مسائل فلسفی و کلامی مورد نظر خود به نگارش درآورد. در این پایان نامه، بعد از پرداختن به شرح حال ناصرخسرو و مختصری درباره آثار وی، مباحث مربوط به دستور تاریخی در دو کتاب جامع الحکمتین و زادالمسافرین را در 7 فصل (فعل، اسم، صفت، ضمیر، قید، حروف و وندها) مورد بررسی قرار داده ایم. هر چند عناصر دستور تاریخی در هر دو اثر دیده می شود، امّا وجود این عناصر در جامع الحکمتین، برجسته تر و پررنگ تر است. ناصرخسرو از لحاظ ویژگی های سبکی و دستوری، تابع و همراه با دوره و عصر خود است به گونه ای که تنها چند ویژگی سبکی شخصی می توان برای آثار منثور او در نظر گرفت. در مجموع، ویژگی های دستور تاریخی در جامع الحکمتین و زادالمسافرین، پربسامد و نزدیک به نثر دوره اوّل است. بعضی از این ویژگی ها، در تمام کتاب و صفحات مشاهده می شود و بعضی دیگر، کاربردی انگشت شمار و اندک دارند، که از مهمترین آنها به موارد ذیل می توان اشاره کرد: 1- کاربرد ماضی بعید از فعل «بودن»؛ 2- مجهول ساختن افعال معلوم با معین فعل های «آمدن» و «شدن»؛ 3- کاربرد فعل های آغازی؛ 4- نکره آوردن اسم با استعمال لفظی «یکی»؛ 5- کاربرد افعال کهن چون «آهنجیدن» و «الفنجیدن»؛ 6- جمع کلمات مختوم به الف بدون الحاق «ی»؛ 7- جمع بستن برخی اسامی جمع، چون: مردمان، خلقان، گروهان. کلید واژه ها ناصرخسرو، زادالمسافرین، جامع الحکمتین، دستور تاریخی، نثر دوره اوّل.

بدرالدین هلالی جغتایی استرآبادی، یکی از شاعران معروف دور? تیموری و اوایل دور? صفوی است که در استرآباد متولّد شد ولی نشو و نمایش در هرات بود. وی در زمان پادشاهی«میرزا حسین بایقرا» می زیست و از تربیت یافتگان وزیر ادب دوست وی -امیر علیشیر نوایی- بود. زمان شاعری او برابر بود با آغاز انحطاط در شعر فارسی و هرچند که امرای تیموری شعر دوست بودند و تعداد شعرا در این دوره زیاد بود باز هم شعر فارسی از نظر کیفی دچار رکود و انحطاط شد. عمد? شعر هلالی را غزل تشکیل می دهد ولی در سرودن مثنوی نیز دست داشته است و مثنوی های وی عبارتند از: شاه و درویش، صفات العاشقین و لیلی و مجنون که به غیر از لیلی و مجنون که در دست نیست دو مثنوی دیگر در دیوان وی موجود است. زبان شعر هلالی زبانی ساده و به دور از تکلّف است و با وجود آن که در دوره ای می زیسته که شاعران به تکلّف گرایش داشته اند، ولی هلالی زبانی ساده و بی آلایش را برگزیده و به زبان محاوره نزدیک شده است و به نظر می رسد شیو? شاعری او بیشتر به شیو? شاعران سبک عراقی چون سعدی و حافظ نزدیک است البته نه با صلابت و استواری کلام آن دو شاعر بزرگ. در برخی از غزل های هلالی گرایش به مکتب وقوع هم دیده می شود. اغلب غزل های هلالی دارای ردیف و ردیف های آن زیبا و ابتکاری است و قافیه های دور از ذهن نیز در غزل های او دیده نمی شود. وزن غزل های او نیز اوزان پرکاربرد و خوش آهنگی است که شاعران معروف به کار برده اند. هلالی چندان در بند صنایع بدیعی و صور خیال دور از ذهن نبوده است و اغلب صنایع شعری او ساده، و پرکاربردترین آن ها جناس و ردالصدر علی العجز و تکرار و تضاد است. اغلب تشبیهات و استعاره هایی که به کار برده است نیز از نوع ساده و پرکاربرد است که در دیوان بیشتر شاعران دیده می شود. غزل های وی از اصطلاحات علوم و دانش های مختلف نیز خالی است و واژه های عربی و ترکی دور از ذهن و دشوار هم در بین اشعار او وجود ندارد. درونمایه های اصلی غزل های وی شامل عشق، وصف معشوق، خواری و حقارت عاشق، شکایت از هجران، امید به وصل و... است و باورهای دینی و اشعار تعلیمی نیز کمابیش در بین غزل های او دیده می شود.

میرزا محمّد علی مصاحبی متخلّص به «عبرت» از شاعران قرن سیزدهم درسال1283ه.ق در اصفهان به دنیا آمد و در سال 1321ه.ش در تهران درگذشت. از حاصل تحصیلات او می توان گفت که با صرف و نحو عربی کاملاً آشنایی داشته است. وی معانی، بدیع، منطق و فلسفه را نزد علامه محمد کاشانی فرا گرفت و به متن و فهم قرآن احاط? کامل داشت. او همچنین، خطّی نیک داشته است و از آن برای بازنویسی دیوان شعرای بزرگ استفاده کرده است. عبرت دیوان اشعاری مشتمل بر5000 بیت دارد که مشتمل بر: 49 قصیده، 22مسمّط، 1 ترجیع بند، 5 مثنوی، 587 غزل، 2 مادّه تاریخ، 2 قطعه و10 رباعی است. از دیگر آثار او: «نام? فرهنگیان»، «تذکر? مدینه الادب» را می توان نام برد. غالب غزلیّات عبرت عرفانی است و حضور ساقی ، شاهد ، میخانه ، منظور ، می و سایر نمادها و اصطلاحات عرفانی در دیوان وی، می تواند نشانه بیانگر اعتقادات عمیق عرفانی او باشد؛ از سوی دیگر در مثنوی و مسمّط هایش طرح موضوعات مربوط به اهل بیت و حکایت از روح مذهب گرای او دارد. همچنین اشعار او کمتر، رنگ و بوی سیاست دارد . با تعمّق در دیوان عبرت به این نتیجه می رسیم که صاحب لحن و سبکی ویژه است و پیروی وی از شعرای بزرگ پیشین، دلیل بر مقلّد محض بودن او نیست. اوزان اشعار، ردیف های آسان و قافیه های متداول در دیوان عبرت نائینی حکایت از سادگی روح و روان او دارد. اشعار عموماً ساده و قابل فهم است؛ خصوصاً در غزل، زبانی ساده و شیرین دارد؛ صور خیال در دیوان او حضور گسترده ای دارد؛ اما باعث دشواری اشعار وی نشده است. کلمات کلیدی فارسی : عبرت نائینی، شعر معاصر فارسی، دوره بازگشت، نقد و تحلیل، بلاغت ، مفاهیم عرفانی.

یکی از مهم ترین ویژگی های شعر دور? مشروطه، تفاوت و نوع بینش شاعران نسبت به واقعیت های موجود است که منجر به خلق مضامین جدید شده است و به طور کلّی شعر را به سمت واقع گرایی سوق می دهد. یکی از موضوعات اصلی در شعر فارسی در عصر مشروطه «وحدت اسلامی» است که بخشی از مضامین و مفاهیم شعری این دوره را به خود اختصاص داده است. اما به وضوح می توان ابراز داشت که بسیاری از مفاهیم واقع گرای اشعار این دوره چون آزادی، وطن پرستی و مسائل سیاسی و اجتماعی دیگر به نوعی می خواهند مفهوم وحدت گرایی و همبستگی را در اذهان به خلجان وادارند. مسأل? وحدت اسلامی که از مضامین نوین شعر و ادب پارسی است، از همان اولین سال های مشروطه مورد توجه بسیاری از شاعران، نویسندگان و علمای این دوره قرار گرفت. در این پژوهش که عنوان آن «بررسی اندیش? اتّحاد اسلامی و بازتاب آن در شعر مشروطه و معاصر» است، ضمن بررسی و تحلیل افکار و اندشیه های سیّدجمال الدین اسد آبادی که در دنیای اسلام به عنوان آغازگر موضوع اندیش? اتّحاد اسلامی شناخته شده است، سعی می کنیم که مفهوم و اهداف و انگیزه های تشکیل اندیش? وحدت اسلامی را در شعر گروهی از شاعران دور? مشروطه و پهلوی اول بررسی کنیم، از جمله این شاعرانند: اقبال لاهوری- شاعر هندوستانی که بیشتر مضامین او با بن مایه های وحدت گرایی است-، محمدتقی بهار، ادیب الممالک فراهانی، سیّداشرف الدین گیلانی، لاهوتی، عارف، وحید دستگردی و دیگر شاعران آن دوره، شاعرانی هستند که می توان در اشعارشان مصادیقی از این گونه اشعار یافت. اشعار وطنی با مضامین و مفاهیم وحدت گرا زمانی اوج گرفت که کشورهای اسلامی از جمله دولت و ملت ایران در نهایت ضعف و سستی به سر می بردند. از هم پاشیدگی اقتصادی، سیاسی، فساد اخلاقی، بی کفایتی مسئولان و خلاصه از دست رفتن میهن، وجود شاعر را آزرده کرده، در نتیجه شاعر را دستخوش هیجانات و تحولات درونی کرد و باعث شد که آن ها درد و رنج درونی خود را در قالب اشعاری موثر و دلکش که خون و عِرق میهنی و وطن پرستی را به جوش می آورد، بسرایند. بنابراین در این بررسی ها دیدگاه ها و اهداف شاعران دربار? وحدت اسلامی و بیداری مسلمانان کشورهای اسلامی و همچنین فنون و آرایه هایی که برای بیان اندیشه های خود از آن ها بهره جسته اند بررسی شده است. کلمات کلیدی: اتّحاد اسلامی، شعر دور? مشروطه و پهلوی اول، ادبیات معاصر، شعر سیاسی

چکیده ندارد.

با توجه بدانچه گفته شد، نگارنده تصمیم گرفت تا کتاب عیارالشعرابن طباطبای علوی را که از جمله نخستین کتبی است که در این زمینه ها نگاشته شده و نویسنده آن مردی ایرانی بوده به زبان فارسی درآورد تا از این طریق هم خدمتی کرده باشد به آنان که می خواهند از این کتاب بهره ای برگیرند و هم اینکه اندکی از عطش سیرابی ناپذیر خویش را نسبت به خواندن و درک منابع اصیل و کهن ادبیات عرب فرونشاند و در این زمینه تبحری یابد و بر میزان دانش خویش از زبان و ادبیات عرب بیفزاید. نظر به اینکه رساله پایان نامه باید با تحقیق و تفحص همراه باشد با راهنمایی استاد راهنما موضوع "تشبیه" که با محتوای کتاب هماهنگی تام دارد برگزیده شد تا علاوه بر ترجمه کتاب ، در کتابهای دیگری از این دست ، جستجویی صورت گیرد و به عنوان مقدمه بر کتاب افزوده شود تا از این طریق مقایسه ای میان شیوه ابن طباطبا با دیگر دانشمندان برجسته علوم بلاغی بدست داده شود و به تناسب مقام نظریات هر کدام مورد ارزیابی واقع شده تاثیرپذیری احتمالی آنها از عیارالشعر بازگو گردد.