شکل گیری شخصیت معاویه ناشی از عواملی چون خانواده- به سبب زندگی قبیله ای علاوه بر تاثیر والدین، تحت تاثیر آثار و نتیجه رفتار و عملکرد اجداد و خویشان - جنگ ها و رقابت هایی که با ظهور اسلام به وقوع پیوست، بود. باورها و تفکراتی که از خاندان خویش به ارث برده، و جنگ ها و رقابت هایی که برای مقابله با دین اسلام صورت پدیرفته بود، اثری جز، آسیب و شکست برای او و خانواده اش نداشت. او به اجبار تغییر ظاهری دین، همه ی آن رویدادها را برای مدتی به فراموشی سپرد. با زد و بندهای سیاسی ابوسفیان(پدرش) و تلاش خود، ابتدا وارد سپاه اسلام شد و سپس به امارت شام دست یافت، با ورود به حاکمیت اسلامی راه جبران شکست ها و تحقیر های گذشته ی خاندان خویش را، یافت. با قتل خلیفه ی سوم و آغاز خلافت امام علی(علیه السلام)، زمان یادآوری تمام خاطرات و گذشته ی سرکوب شده، آغاز گردید؛ و این امر سبب بروز مخالفت ها، تنش ها و سرانجام سه جنگ جمل، صفین، نهروان شد. در همین بستر، شخصیت معاویه از سوی امام علی(علیه السلام) در قالب نامه های نهج البلاغه، واکاوی و تبیین روان شناختی شد که عصاره ی تحلیل های امام(علیه السلام): دنیازدگی، دوگانگی رفتاری و اعتقادی، کینه توزی، انگیزه ی ریاست و قدرت و... معاویه؛ است.