چکیده علوم قرآن با پردازش به مباحثی خارج از قرآن در فهم و درک واقعیت آن نقش ایفاء کرده، ولی معارف قرآنی با بررسی داخلی و مطالعه آیات شریفه و کمک از این علوم در مسیر فهم عمیق قرآن قدم بر می دارد. آن چه در این پایان نامه به آن پرداخته شده است شامل : کیفیت نزول، ( نزول دفعی و تدریجی و آراء بزرگان متقدّم و متأخّر در مورد آن ) ونیز فایده ها و علل نزول تدریجی قرآن و اولین آیات و سوره نازل شده و همچنین آخرین آنها می باشد. اسباب النزول یا شأن النزول قرآن به عنوان یکی دیگرازعلوم قرآنی مورد بررسی قرار گرفته است. در تعریف آن عده ای فرق قائل شده اند و شأن نزول را أعم از اسباب النزول می دانند. این گروه معتقدند هر گاه به مناسبت جریانی درباره ‏شخص و یا حادثه‏ای، خواه در گذشته یا حال یا آینده و یا در باره فرض احکام، آیه یا آیاتی نازل شود همه این موارد را شأن نزول آن آیات می‏گویند. ولی حادثه یا پیش آمدی که متعاقب آن، آیه یا آیاتی نازل شده باشد و به عبارت دیگر آن ‏پیشامد باعث و موجب نزول گردیده باشد را سبب نزول گویند. و نیز درباره آیات مکی و مدنی و ملاک تشخیص و فواید آن ها و برخی از اختلافات فریقین در این زمینه بحث هایی آورده شده است. در مورد اعجاز قرآن پس از بیان پیشینه و تعریف آن اشاره به این نکته مهمّ دارد که معجزه، جنبه دفاعی دارد نه تبلیغی. به این معنا که پیامبران الهی، درآغاز رسالتشان پس از مواجه با تردید های ناشی از جهل و عداوت های مخاطبان، معجزه را ارائه می کردند نه قبل از مخالفتهای آنان. در ادامه بحث، ابعاد و وجوه اعجاز قرآن بررسی می شود، که جنجالی ترین مبحث آن، مسئله صَرفه می باشد که قائلین به آن اعجاز را، در خود قرآن نمی دانند بلکه معتقدند که خداوند انگیزه و اراده را از آنان سلب می کند. وطبق تعریف دیگری، اساساً، خداوند اختیار و امکانات مقابله با قرآن را از همان ابتدا به انسان نداده است. البته این نظریه را اکثریت بزرگان عامّه و خاصّه مردود دانسته اند. محکمات، آیات ناسخ و دارای معنی واضح و دور از شبهه می باشد. متشابهات دارای معانی چند وجهی است که اکثریت عامّه تأویل آن را مختصّ خداوند می دانند که البته شیعه، معصومین علیهم السلام را نیز آگاه بر تأویل می داند. علم ناسخ و منسوخ دارد در تعریف آن، از بین بردن، تغییر دادن و نسخه برداری را ذکر کرده اند. متناسب با هر یک از تعاریف ذکر شده تعداد آیات منسوخه متفاوت گشته است. مثلاً برخی از پیشینیان آیات منسوخه قرآن را تا پانصد آیه شمرده اند و برخی از متأخرین پنج، هشت و یک مورد دانسته اند. آیات منسوخه را به سه نوع مشهور تقسیم کرده اند که عبارتند از: نسخ آیه و محتوا با هم، نسخ آیه بدون محتوا، نسخ محتوا بدون آیه و نوع چهارم نیز نسخ مشروط است. آخرین فصل، عدم تحریف قرآن می باشد که در آن به آراء قائلین به تحریف از هر دو گروه و دلائل متقن در ردّ این پندار باطل مطالبی ذکر شده است. مستندات مدعیان تحریف را، روایات دروغین و برداشتهای ناصحیح از برخی روایات تشکیل می دهد. و دلائل منکرین تحریف که نظر علمای بزرگ شیعه می باشدبه زیر می باشد: گواهی تاریخ، ضرورت تواتر قرآن، مسأله اعجاز قرآن، ضمانت الهی، عرضه روایات بر قرآن، نصوص اهل بیت علیهم السلام . موضوع وحی را مباحثی همچون: ضرورت نزول، تعریف، اقسام، کیفیت نزول، و برخی از ویژگی های آن در خصوص همسازی با فطرت انسانی و صلاحیت قانونگذاری و ... در بر می گیرد.

اعراب قرآنی و تجزیه و تحلیل متن بر اساس قواعد عربی یکی از کهن ترین علوم اسلامی قرآنی است. علاوه بر تجریه و تحلیل نحوی، گاهی نیاز به توجیه اعرابها مختلفی که بر یک متن، به خصوص متن مقدسی چون قرآن، پیدا می شود و از اینجاست که علم توجیه اعراب در ضمن علم اعراب قرآن به ظهور رسیده است و برای توجیه نیز دانشمندان روشهای مختلفی ابداع کرده اند، مانند توجیه اعراب بر اساس قرائت دیگر آیات قرآنی، براساس شأن نزول، بر اساس حدیث تفسیری و بلاخره بر اساس معنا و تفسیر آیه. در این تحقیق، که بر اساس کتابخانه ای، همراه گردآوری مطالب، دسته بندی آنها، تجزیه و تحلیل داده و تدوین مستقل مطالب است، تلاش شده است تا به این پرسش ها پاسخ داده شود که اعراب قرآن و نیز توجیه اعراب قرآن و انواع آن، به خصوص توجیه اعراب بر اساس معنا چیست و سپس موارد و نمونه های توجیه اعراب بر اساس معنا از قرآن را بر اساس منابع معتبر گردآوری و ذکر شود و حاصل این تلاش در فصول ذیل تجلی یافته است: فصل اول:«مفهوم توجیه اعراب» که اهداف تبیین فرضیه و مشکلات و سختی های پژوهش بیان شده. بیان مفهوم لغوی و اصطلاحی توجیه و پیشینه آن از آغاز تا کنون، تعریف اعراب معنای لغوی و اصلاحی آن و پیشینه آن پرادخته شده است؛ فصل دوم:«سیر تاریخی اعراب قرآن» که پیشینه اعراب قرآن، سپس به بیان آثار مکتوب در علم اعراب، پرداخته است؛ فصل سوم:«گونه شناسی توجیه اعراب قرآنی» که به بررسی گونه شناسی توجیهات اعراب قرآن، مانند: توجیه براساس شأن نزول، توجیه مبتنی بر اشعار عرب، توجیه مبتنی بر حدیث نبوی و... ، پرداخته است؛ فصل چهارم:«توجیه اعراب قرآن بر اساس معنا» که تلاش شده نمونه هایی از اعراب آیات قرآنی بر اساس معنا به ترتیب ورود آن درقرآن کریم ذکر شود. در نهایت آشکار می شود که مسلمانان از تمام توان علمی و فرهنگی خود برای توجیه اعراب قرآن بهره جسته و تلاش کرده اند، از هر حیث از این کتاب مقدس محافظت کنند.