این پژوهش در صدد بررسی موضوع نفاق در نهج البلاغه میباشد.در ابتدا به منظور فهم عمیق تر نفاق،پاره ای بحث های تمهیدی نظیر پیشینهی تاریخی نفاق،حوزه ی معنایی نفاق،سیر تحول مفهومی نفاق، زمینه های پیدایش آن و اقسام نفاق مورد بررسی قرار گرفته است. در ادامه از آن جایی که در اقوال معصومین علیهم السلام درباره ی ماهیت، علت، خطرها و راههای درمان نفاق مطالبی ارزشمند گرد آمده است، موضوع نفاق در روایات واکاوی شده است. امام علی علیه السلام در نهج البلاغه به بیان ویژگی های روانی و رفتاری منافقان و مصداق های بارز آن :ناکثین و قاسطین و منافقان نفوذی پرداخته است که بررسی سخنان امام در این زمینه یکی از اهداف این رساله است. همچنین بررسی عملکرد سیاسی و اجتماعی منافقان و نحوه ی برخورد امام با این افراد یک از مباحثی است که در این رساله به آن پرداخته شده است.از جمله نتایج به دست آمده از این پژوهش میتوان به این مورد اشاره کرد که: لفظ منافق در سخنان امام علاوه بر معنای مصطلح آن-اظهار اسلام و اخفای کفر- در معنای تسامحی آن-دورو بودن- نیز به کار رفته است که با توجه به قرائن سخن امام می توان این معنای دوم را دریافت.

پژوهش حاضر به بررسی آسیب شناسی گروه های اجتماعی کوفه در دوران امام علی (ع) اختصاص دارد. روند تاریخی تحولات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی صدر اسلام در دوره ی امام علی(ع) نشان می دهد که کوفه به عنوان یکی از پایگاه های مهم اسلامی، تا چه حد از نابسامانی ها و انحرافات رنج می برد. بر همین اساس ، شناخت زیر ساخت های معیوب اجتماعی و اقتصادی کوفه ، و پرداختن به برخی گروه های موثر و ذی نفوذ در کوفه که در ایجاد نا هنجاری ها نقش داشتند، دریافت بهتری از اوضاع نابسامان کوفه در حکومت امام فراهم می سازد. برای این وارسی ابتدا روند های تاریخی به تفصیل مورد توجه قرار گرفته و در ضمن آن زمینه های آسیب زا مطرح گردیده است. ترکیب ناهمگون جمعیتی قبایل، در کنار به قدرت رسیدن اشراف، پایه ریزی اصل سابقه ی اسلامی، تبدیل اشرافیت مذهبی به اشرافیت مادی، پرداختن به فتوحات و اندیشه ی کسب غنائم از سوی فاتحان، مهاجرت اقوام دیگر به کوفه و عدم تعمیق تربیت و آموزه-های دینی در میان نو مسلمانان ، احیاء تعصبات قومی و نژادی، ضعف خلیفه ی سوم و بدعت آفرینی خلفا آن هم به نام مصلحت اندیشی، سطحی بودن تعلیمات دینی قاریان که ریشه در تحولات سیاسی بعد از وفات پیامبر(ص) داشت، بستر مناسبی برای شکل گیری انحرافات اجتماعی و ظهور فرقه ها و نحله های مختلف ایجاد کرد. در این میان ، موضع گیری های امام در مواجهه با این انحرافات و چگونگی برخورد با آن که می تواند حاوی درس های عبرت آموزی برای جامعه ی اسلامی باشد نیز مورد بررسی و واکاوی قرار گرفته است. کلید واژگان: امام علی، کوفه، آسیب شناسی گروه های اجتماعی، گروه های اجتماعی کوفه، نهج البلاغه

چکیده این تحقیق با هدف بررسی وضعیت نهاد آموزش در یزد از حکومت ایلخانان تا پایان زندیه به شیو? کتابخانه ای مبتنی بر مطالع? کتب مرتبط با موضوع و تهی? فیش از نکات مهم، طی چهار مرحله که از تقسیم دور? زمانی تشکیل شده و شامل ورود اسلام تا پایان غزنویان، سلجوقیان تا پایان خوارزمشاهیان، ایلخانان تا ظهور صفویان و بالاخره از صفویان تا پایان دور? زندیه بوده نگاشته شده است و پس از بیان کلّیات، به مباحثی چون، مختصری در تاریخ سیاسی یزد پس از اسلام تا پایان دوره مورد بحث و مقدمه ای بر پیشین? آموزش در یزد دور? اسلامی پرداخته شده است. همچنین مراکز مهم تعلیم و تربیت شامل مکتب خانه ها، مساجد، مدارس و خانقاه ها که در دوره مورد بحث در یزد فعّال بوده، مشخّص شده است و پس از مقایسه برخی مفاهیم آموزشی موجود در سرزمین های اسلامی با یزد، ویژگی ها و کارکرد های نهاد آموزش از قبیل روش های آموزش و فراگیری دانش و محتوای موادّ آموزشی، مورد بررسی قرار گرفته و در پایان در مورد رابطه نهاد حکومت با آموزش و اقداماتی که هر یک از حکّام یا وابستگان آنها در جهت ساخت مراکز آموزشی و حمایت از علما انجام داده اند، مستنداتی ارائه گردیده است.

چکیده قیام مرینی ها مصادف با جابه جاشدن فرهنگ اسلامی شرق با غرب بود. جهان اسلام که در آغاز قرن هفتم دارای مراکز علمی درخشانی در شرق و غرب بود با حمله مغول در نیمه دوم قرن هفتم در شرق و ادامه جنگ های صلیبی در مصر و شام دچار اغتشاش در مراکز علمی، دانشمندان، کتابخانه ها و به دنبال آن نابسامانی در شرایط آموزشی شد. همزمان در مغرب اقصی حضور دولت مرینی و ثبات سیاسی حاصل از حکومت این دولت سبب ادامه درخشش نهادهای آموزشی در این بخش از جهان اسلام گردید و مغرب توانست در سایه این دولت جدید سهمی در حفاظت از آنچه از دستاوردهای فرهنگی و تمدنی اسلام باقی مانده بود، داشته باشد. بررسی علوم رایج اسلامی این دوره و مبانی تعلیم و تربیت مرینی ها با تاکید بر مذهب مالکی، برنامه-های آموزشی مرینی ها و نمایاندن تاثیر امرای مرینی در تاسیس نهادهای آموزشی و نقش وقف در آن، از اهم مواردی است که در این تحقیق به آن پرداخته شده است. اقدامات سلاطین بنی مرین موجب رشد فوق العاده مراکز علمی گردید، آنها ضمن تشویق علمای مغرب، پناهندگان اسپانیایی را به خود راه دادند و بازار علم و فرهنگ را رونق بخشیدند. توجه سلاطین مرینی به فقه مالکی، زبان عربی و گسترش آن در این دوره علاوه بر حمایت مالی و اختصاص اوقاف به مراکز علمی، شرایط مساعدی برای تعلیم و تربیت فراهم کرد.

ظهور اندیشه وهابیت به عنوان مهم ترین پدیده جریان ساز در تاریخ اسلام معاصر، تاثیرات عمیقی در تحولات و معادلات سیاسی و مذهبی منطقه داشته است. این جریان که در پی بسط اندیشه های محمد بن عبدالوهاب در نجد شکل گرفت و پس از انعقاد پیمان همراهی او با محمد بن سعود، وجهه ای سیاسی پیدا کرد، تاریخ پر فراز و نشیب و منحصر به فردی را پشت سر گذاشته است. همراهی و تعامل جناح مذهبی حکومت سعودی و جناح سیاسی آن، یکی از جذاب ترین موضوعات به منظور تحقیق و بررسی در تاریخ وهابیت است. جناح مذهبی از ابتدا به قدرت و حمایت جناح سیاسی برای نشر وهابیت محتاج بوده و جناح سیاسی به دنبال کسب مشروعیت و مقبولیت مذهبی برای اقدامات خویش بوده است. در این سازوکار، گروهی از طلاب علوم دین و شاگردان ابن عبدالوهاب، مسئول انتقال و تنظیم روابط فی مابین این دو جناح بودند. گروهی که به سبب نوع حضور داوطلبانه شان، «مطوع» نامیده می شوند. آنها به عنوان نمایندگان مذهبی، در ظاهر حامل پیام وهابیت برای مردم مناطق فتح شده بودند، اما در اصل بهترین کمک را برای تثبیت قدرت دولت سعودی ایفا می کردند. نقش و جایگاه مطوعین در طول سه دولت سعودی، فراز و نشیب های متعددی را تجربه کرده، اما علی رغم ضعف آنها در حکومت امروز سعودی، نمی توان از نقش آنها در تشکیل دولت های سعودی غافل شد. بررسی روند پرتلاطم دو جناح سیاسی و مذهبی دولت سعودی-وهابی، در بستره ترسیم نقش و جایگاه مطوعین در سه دولت سعودی، هدف و غایت اصلی این تحقیق است.

چکیده ایران عصر قاجار، با ورود بی سابقه ای از مظاهر مدرنیته از سوی کشورهای پیشرفته مواجه شد، ورود مدرنیته به ایران، زمینه پیدایش تغییراتی را در عرصه های مختلف فرهنگی، سیاسی و اجنماعی پدید آورد و نهادها و نظام های سنتی مستقر در جامعه عصر قاجار را به چالش کشید. یکی از این نهادهای سنتی، نهاد تعلیم و تربیت بود که بروز تغییرات در آن، زمینه ی چالش را در بین گروه های مختلف نخبگان عصر قاجار فراهم نمود. ساحات گوناگون تعلیم و تربیت نظیر مبانی تعلیم و تربیت، اهداف، محتوا و شیوه های تعلیم و تربیت به موضوعی برای مناقشه و نزاع جدی بین سنت گرایان و تجدد خواهان عصر قاجار تبدیل گشت. از سوی دیگر وجود دسته بندی های سیاسی و ضرورت حفظ منافع گروهی و صنفی در کانون قدرت، گستره، عمق و پیچیدگی های این چالش را مضاعف می ساخت؛ بطوری که این امر گاه فهم صحیح و نزدیک به واقع از اسناد و گزارش های موجود در عصر قاجار را با دشواری مواجه می سازد. در این رساله تلاش شده است تا با عنایت به شرایط اجتماعی، سیاسی و فرهنگی ایران عصر قاجار و تحلیل زمینه ها و عوامل بیرونی، به بررسی گزارش های مربوط به چالش سنت گرایان و تجددطلبان در مواجهه با مدرنیته خاصه در حوزه تعلیم و تربیت و نگرش هر یک از آنها پرداخته شود. کلید واژه ها: سنت گرایان ،تجددخواهان ، تعلیم و تربیت سنتی، تعلیم و تربیت نوین، ایران عصر قاجار.

با حمله ی مغول به ایران و تأسیس حکومت ایلخانی و قرار گرفتن مرکز دولت در آذربایجان، دوره ی جدیدی در تاریخ این سرزمین شروع شد. تغییرات اساسی که به دنبال آن در ساختار سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران صورت گرفت موجب گردید تحولات بنیادینی در اوضاع داخلی این سرزمین پدید آید؛ دراین میان قرار گرفتن مرکز دولت ایلخانی در آذربایجان، این منطقه را به یکی از کانونهای مهم این تحولات در ایران تبدیل کرد. گر چه در ابتدا تهاجم و فتوحات مغول باعث خرابی، ویرانی، مرگ و میر، کاهش شدید جمعیت و دیگر مصایب اقتصادی و اجتماعی از قبیل رکود کشاورزی و صنعت و به دنبال آن وضع مالیاتهای سنگین و نیز بر هم خوردن اوضاع مالی گردید و مردمان شهری و روستایی را با رنج و محنت همراه کرد، ولی با اسلام آوردن ایلخانان و رونق و توسعه تجارت که شاخصه اصلی این دوره بود، همچنین با قرار گرفتن آذربایجان در مسیر شاهراههای تجاری و مبادلات بین المللی این ایالت به عنوان مرکز جهانی مطرح گردید. تأسیس حکومت ایلخانی در آذربایجان تحول مثبتی در حیات سیاسی ایران ایجاد کرد که در نتیجه ی آن، برای اولین بار در تاریخ ایران پس از اسلام یک حکومت یکپارچه در قلمرو ایران ایجاد گردید، بدین ترتیب وحدت سیاسی سرزمینی احیا شد و ایران را در مسیر پیشرفت و ترقی قرار داد. این تحول سیاسی که کیفیت خود را در سرزمین ایران آشکار ساخت، خاصه برای ایالت آذربایجان نقطه عطفی محسوب می شود.

شخصیت پیامبر (ص) توسط وحی به عنوان اسوه معرفی شده است، ولی کلام الهی تبیین کاملی از سیره ی نظری و عملی ایشان ارائه نمی کند. ابعاد مختلف زندگی رسول خدا (ص) در کتب سیره، اخلاق و مجامع حدیثی بوسیله ی گزارش هایی بدست ما رسیده است که اصحاب آن حضرت راویان این اخبار بوده اند. اهل سنت صحابه را به عدالت توصیف می کند و عمل آنان را به همراه سیره ی نبوی جزء دین و نه معرفت دینی می داند، لذا آنان را در اجتهاد مصیب می انگارد. در مقابل شیعه گروهی از صحابه را از عدالت ساقط می کند و سیره ی نبوی به همراه قول و فعل ائمه خود را نص دینی قلمداد می کند. تفرق مذاهب فقهی و تعدد مکاتب کلامی حاصل عمل صحابه خصوصاً پس از وفات پیامبر (ص) است که به تلقی آنان از رسول خدا (ص) بر می گردد. تلقی اجتهاد و عصمت نمونه هایی از این برداشت های ذهنی اند که در این تحقیق از هم متمایز و مصادیقی برای آنان ذکر شده اند. تفاوت در فهم وحی، خصوصیات روحی- روانی اشخاص در ایجاد نوع تلقی موثر بوده است. پژوهش حاضر خارج از مقام داوری و تشخیص صحیح و ناصحیح، این مهم را بررسی می کند.

شناخت درست حکومتهای محلی عامل مهمی در شناخت تحولات سیاسی ، اجتماعی و فرهنگی ایران در مقاطع مختلف می باشد . هدف اصلی پژوهش حاضر بررسی اوضاع سیاسی، اجتماعی و فرهنگی سیستان در دوره صفویه است. در دوره صفوی ، سیستان شاهد فراز و فرودهای فراوان بوده است .قدرت یافتن صفویان در آذربایجان و تسلط بر ایران پیامدهای زیادی را در بر داشت. یکی از این نتایج احیای قدرت ملوک مهربانی سیستان بود . طی این دوره، سیستان به دلایل گوناگون و از جمله همجواری با قلمرو سلطنت هند برای دولت صفوی اهمیتی ویژه پیدا کرد. بنا براین سیاست دولت مرکزی که از پایتخت اعمال می شد تأکید بر نظارت کامل بر اوضاع سیستان بود مراودات سیاسی جامعه سیستان با دولتمردان صفوی ، وقوع یک تحول فرهنگی در محیط آن منطقه را نوید می داد، اما برخلاف این تصور تاثیرات فرهنگی و فکری صفویان در چنین محیطی در کمترین حجم آن قابل بررسی است.این نکته بدین معناست که تلاش ساکنان سیستان برای حفظ هویت سیاسی خویش به حفظ و حراست از میراث فرهنگی – بومی منطقه جهت پیدا کرد ، و همین نیز زمینه ساز گسترش کلیه ساخته ها ،پرداخته ها ، اندوخته ها ، آداب و رسوم ، عقاید و هنرهای رایج در این سرزمین گردید. از ظهور صفاریان به بعد طبقه ممتاز و اربابان قدرت و ثروت را اکثراً ملوک کیانی نسب تشکیل می داد که در رأس جامعه سیستان بودند. به این گروه باید روحانیون، علمای فقه و کلام و قرائت، سادات، شیوخ وپیروان آنها که در سایه مال و اوقاف و نذر و صدقات، ثروت و سامانی به هم زده بودند اضافه کرد.همچنین دهقانان یا متنفذین محلی که موفقیت خود را از طریق بهره کشی کشاورزان حفظ کرده بودند نیز جزء طبقات اجتماعی سیستان عصر صفوی بودند. واژگان کلیدی : سیستان ، اوضاع جغرافیایی ، اوضاع سیاسی ، اوضاع فرهنگی ، اوضاع اجتماعی ملوک مهربانی، صفویان.

شهادت امام حسین (علیه السلام) و حوادث سیاسی و اجتماعی پس از آن تا پایان حکومت اموی برای جامعه شیعه از اهمیت قابل توجهی برخوردار است. چراکه در این برهه زمانی شیعیان از یک سو در وضعیتی بسیار بحرانی به سر برده و از سویی دیگر پرچمداری مخالفت با حکومت را در دست داشتند. در چنین شرایطی است که رهبران شیعه تحت تاثیر عوامل گوناگون به اتخاذ مواضع متفاوتی در مقابل جامعه و حکومت دست زدند. ارائه الگویی جامع یا حتی به نسبت جامع از علل اتخاذ مواضع متفاوت توسط شیعیان، که شامل همه مولفه های درون دینی و برون دینی باشد؛ بسیار دشوار می نماید. از این رو با توجه به اینکه در مورد مواضع شیعیان، کمتر به علل جامعه شناختی و روان شناختی پرداخته شده است، پژوهش حاضر تمرکز خویش را به این بُعد از مواضع شیعیان، پس از کربلا، تا پایان حکومت اموی، معطوف می نماید. توجه به علل برون دینی در موضع گیری شیعیان فضای بازتری را در شناخت زمینه های مواضع سیاسی فراهم می سازد. نتیجه حاصل از این پژوهش شناخت و بررسی عوامل اجتماعی و روانی موثر بر موضع گیری شیعیان از قبیل تاثیر برخورد حاکمان، شخصیت و روحیه سیاسی رهبران، رقابت های قومی قبیله ای و رواج فضای مهدی گرایانه در جامعه می باشد.

در متون تاریخی مربوط به صدر اسلام شاهد گزارش های مختلف از افراد مختلف از طیفهای گوناگون هستیم؛ گاه دیده می شود که در مورد یک رویداد خاص، گزارش های مختلف و گاه متناقض از افراد خاص با سلسله اسناد متفاوت، ثبت شده است. مسلماً چنین گزارش هایی نیازمند بررسی های بیشتر است تا محقق بتواند به حقیقت موضوع پی ببرد. نام عبد الله بن عباس به عنوان یکی از پر بسامد ترین راویان وقایع تاریخی صدر اسلام در منابع مشهود است. او در منابع اولیه، به عنوان یکی از عالمان عصری معرفی شده است که در آن شاهد اتفاقات مهمی چون جدایی شیعه و سنی، شروع جبهه گیریهای فر قه ای، فضیلت سازی و جعل حدیث هستیم؛ عالمی که در زمینه های مختلف تفسیر، لغت، شعر، ایام العرب و تاریخ تبحر داشته است. این تعاریف در منابعی به دست ما رسیده است که تاریخ تدوین آنها به سالهای بعد از به قدرت رسیدن عباسیان می رسد. سالهایی که نحله های فکری شکل گرفته اند، غالیان و جاعلان حدیث کار خود را تحکیم بخشیده اند، و خلافت عباسی نیز در پی مشروعیت بخشیدن به حکومت خود است. فرزندان ابن عباس در سال 132 هجری بر اریکه قدرت دست یافتند و یقیناً وجود آنها در پر رنگ شدن نام عبد الله بن عباس در منابع بی تأثیر نبوده است. از این رو در این پژوهش تلاش شد تا نقاط بارز این تأثیر گذاری را روشن کنیم. همچنین با بررسی تعداد و موضوع های حوادثی که ابن عباس درباره ی آنها گزارش داده است سعی در به دست آوردن الگویی کردیم تا از آن طریق بتوانیم گزارش های واقعاً نقل شده از ابن عباس را از گزارش های نسبت داده به او تشخیص دهیم. در این راه ابتدا به شناخت ابن عباس، شخصیت وی و محیط اجتماعی زمانش پرداختیم، و سپس تمام گزارش های وی را، از لحاظ موضوع و تعداد، جمع آوری کرده و بعد از آن به بررسی مشایخ روایی و راویان او پرداختیم. در بخش آخر نیز با داشته هایی که فراهم آورده بودیم، توانستیم به نقد و بررسی سندی و متنی چندین گزارش تاریخی ابن عباس بپردازیم.

تولّد کشور عربستان سعودی از مهمترین پدیده های جریان ساز در تاریخ معاصرکشورهای اسلامی است که باعث تغییر وتحول شگرفی در درون این سرزمین وتاثیرات عمیقی درمنطقه خاورمیانه شد.در حاشیه قرار گرفتن سرزمین وحی بعد از انتقال مرکز حکومت از مدینه،تاثیر زیادی در عقب ماندگی عربستان در تمام زمینه ها به خصوص تعلیم و تربیت داشت. گسترش بی سوادی چنان بودکه تا ظهور آل سعود، نمی توان درآن از مدارس پر رونق سراغ گرفت. دولت های اوّل و دوّم سعودی به خاطر مشکلات فراوانی که با آن ها درگیر بودند ،نتوانستند درعرصه ی تعلیم وتربیت کار قابل توجهی انجام دهند و به وسیله ی رقیبان از صحنه حذف شدند.عبدالعزیز بن سعود بنیان گذار دولت سوم سعودی با تلاش فراوان توانست سراسر عربستان را مطیع گرداند.وی به عهدی که در دولت اول جدش محمد بن سعود با محمد بن عبد الوهاب برای استحکام حکومت و نشر دعوت اسلام بسته بودند وفادار ماند و برای به انجام رساندن آن به حمایت ازآموزش همگانی پرداخت. بعد از وی جانشینانش راه پدر را در حمایت بی دریغ از نظام آموزش ادامه داده و هر یک از پسرانش که به جای برادرش بر کرسی قدرت تکیه کرد دربالا بردن سطح سواد و گسترش آموزش در سراسر عربستان بر حاکم قبل خود پیشی گرفت. آنها در این امر با دو مشکل اسا سی روبه رو بودند: سنت گرایان تاکید بر آموزش سنتی داشتندوبرآن اصرار می ورزیدند. نوگرایان که آموزش سنتی را در زمان حاضر قابل اجرا ندانسته و اعتقادی به آن ندارند.در این تحقیق سوال اصلی ما بررسی چالش هایی است که بین سنت گرایان و نوگرایان در حوزه ی تعلیم و تربیت به وجود آمد و نیز عواملی که این چالش ها را ایجاد نمود.

بررسی زمینه های ظهور و ورود مدرنیته به کشورهای اسلامی و چالش های ناشی از آن ، از موضوعات مهم تاریخ آموزش و پرورش معاصر این کشورها محسوب می شود . در کشور مصر، مقارن با لشکرکشی ناپلئون بناپارت در 1798 م. اولین نشانه های روشنفکری و نوگرایی در آن پدیدار شد. یکی از عرصه های مهم برای ظهور و عینیّت یافتن نوسازی و نوگرایی در مصر، نهاد تعلیم و تربیت بود. حاکمیت محمدعلی پاشا و اقدامات اصلاحی وی، فصل نوینی در نوسازی نظام تعلیم و تربیت مصر گشود.در اثر اقدامات اصلاحی وی و جانشیناش شاکله ی نظام آموزشی نوین در مصر، پی ریزی شد و تا حدود زیادی رو به پیشرفت گذاشت، ولی در دوره گذار از سنت به مدرنیته در اثر برخورد دو تفکر سنتی و نوین در حوزه های مختلف تعلیم و تربیت خاصه در عرصه ی مبانی نظری، محتوا و روش های تربیتی با چالش های عدیده ای مواجه گشت.در این پایان نامه ، زمینه های ورود مدرنیته به مصر و عوامل تأثیرگذار بر آن ، آثار مدرنیته در نظام سنتی تعلیم و تربیت و چالش های ناشی از آن و ظهور و برکشیدن نظام نوین تعلیم و تربیت ، برپایه گزارش های موجود در منابع این دوره ، بررسی و واکاوی شده است.