هدف بنیادی این پژوهش بررسی و گزارش دقیق و همه جانبه اندیشه های برجسته ترین اندیشه گران دوره قاجار و پهلوی در موضوع علت شناسی انحطاط ایرانیان و مسلمین است . اندیشه گران مورد تحقیق را می توان در چند گروه سته بندی کرد: 1 - گروه متجددان مسلمان یا نمایندگان تجددگرایی دینی - اسلامی . 2 - گروه نواندیشان و روشنفکران غیردینی و غرب گرا. 3 - گروه اندیشه گران ناسیونالیست و باستان گرا. 4 - گروه اندیشه گران مارکسیست یا متاثر از مارکسیسم.

آئین اسماعیلی در بستری کاملا اعتقادی شکل گرفت و در محیطهای مختلف سیاسی و اجتماعی رشد و نمو پیدا کرد. بدین ترتیب استقرار حاکمیت نزاریان درالموت و بخشهای متفرق آن در ایران، نتیجه سالها تلاش صبورانه اعتقادی و کوشش پیگیر سیاسی امامان، رهبران و پیروان آنها بوده است . ترکیب متناسب این دو عنصر صلابت و انعطاف پذیری خاصی به این قدرت بخشید. حاکمان الموت از نارضایتی های اجتماعی برای قدرت گیری و از الزامات مذهبی جهت تثبیت پایه های حکومت دینی خویش بهره گرفتند. از طرف دیگر، پس از چندین قرن حاکمیت عناصر بیگانه بر جامعه ایران و بروز نارضایتی های عمومی که در قالب حرکتهای دینی و غیردینی خودنمائی کرد جنبش توده چشمگیری از مردم ایران در قالب تشیع اسماعیلی به بار نشست و توانست در سایه قدرت دینی رهبران خویش، حکومتی را پایه ریزی کند که در آن امامان نزاری ، مصلحان محبوب اجتماعی مطرح شدند و از آنجا که جامه اعتقادی اسماعیلی بر قامت نیازهای اجتماعی ملت ایران راست آمد، در نتیجه برای نخستین بار گستره های بسیار پراکنده جغرافیای ایران به واحد یکپارچه و همارای عقیدتی تبدیل شد.

تحولات موثر و بنیانی که از سده چهاردهم در غرب به وجود آمده بود ، منجر به تجدد(مدرنیته) آن دیار گردید. با تغییر جهان بینی و رشد بینش اومانیستی ، نگرش اروپائیان نسبت به جهان و انسان تغییر کرد. آئین و مذهب جدیدی (پروتستان) که ظهور کرد با نگرش نوین متناسب بود. با ایجاد فلسفه سیاسی و عقلانیت جدید(نقاد) دولت مدرن شکل گرفت و در پی آن ساختار سیاسی، اجتماعی و اقتصادی اروپا متحول گشت و سرگذشتی یافت که نتیجه آن، ثروت و قدرت بود. علاقه فرنگیان به تجارت و یافتن متحدی در برابر دولت عثمانی و نیاز ایران عصر صفوی به ادوات جنگی و سلاحهای جدید، به رفت و آمد اروپائیان به ایران و آشنایی محدود ایرانیان با صنایع و ابزار فنی و علمی و در عین حال مصرفی و تجملی فرنگیان منتهی گردید. اما به گواهی تاریخ گام بعدی در راه هرگز برداشته نشد.حاکمیت سنتی و استبدادی صفویه در بی اعتنایی به مظاهر جدید فرنگیان نقش اصلی را ایفا نمود.جامعه صفوی که دچار استبداد مطلقه بود به هر اندیشه و نگاه نوی با نگرانی و سوظن می نگریست. وحشت از افکار فلسفی و اندیشه های نو ، احساس بی نیازی و استغنا نسبت به فرنگیان غیرمسلمان و دستاوردهای آنان و بی علاقگی به سیاحت و کسب تجربه از عوامل و موانع نوگرایی در آن عصر بودند. آشنایی ایرانیان (حاکمیت و نخبگان) با ابزارهای علمی و صنعتی فرنگیان نیز بسیار سطحی و ناقص بود. در نتیجه استبداد و جمودگرایی حاکم بر جامعه صفوی و حضور دینی دولتی و شکل گرا که طالب مردمی متعبد و مقلد بود و از سویی بی توجهی به ابتکار و نواندیشی ، وجود ناامنی های سیاسی و اقتصادی ، عدم انگیزه کافی برای دستیابی به فرآورده های علمی و صنعتی اروپائیان ، همگی دست به دست هم داده در دور نگهداشتن حکومت و جامعه صفوی از نوگرایی و توجه به تحولات اجتماعی سیاسی و علمی آنان موثر افتادند.

برآمدن دولت آل بویه (320-447ه.ق/932-1055م ) که در راستای استقلال طلبی عنصر ایرانی صورت گرفت و بنیانگذاران آن دولت با استفاده از ضعف خلافت عباسی توانستند تا مرکز خلافت عباسی غلبه نمایند، عامل مهمی در تاریخ سیاسی و بویژه تاریخ مذهبی ایران به شمار می آید ، بدان خاطر که حاکمیت یکصدو اند ساله دولتمردان شیعی مذهب بویهی بر قسمت اعظم ایران در قرن چهارم هجری قمری، مجال مساعد و فرصت مغتنمی برای شیعه امامیه بود که توانست تا حد امکان در صدد گسترش و توسعه عقاید خویش برآید. در حقیقت ، شیعه توانست در بستری که در سایه حاکمیت آل بویه شیعی مذهب، به وجود آمده بود، به اجرای علنی مراسم و آئین های مذهبی خود همت گماشته ، مراسمی چون عاشورا و عید غدیر را برگزار کند همچنین ، بسط و توسعه فکری شیعه که به کمک کسانی چون شیخ مفید(413م /ه.ق) انجام شد، موجب گردید موقعیت شیعیان چه در ایران و چه در قلمرو حکومت آل بویه در عراق ارتقا یابد. در عصر آل بویه است که تشیع توفیق یافت، با پشتیبانی حاکمان بویه ای ضمن تاسیس دارالعلمای شیعی وحوزه های درسی مربوط، و با تشویق شاعران و نویسندگان اهل بیت ، شیعه را از حالت انزوا و پراکندگی ، بیرون آورد.