نام خانوادگی دانشجو: فتحی نام: بهنام عنوان پایان نامه: سیمای انسان در مثنوی های سنایی غزنوی استاد (اساتید) راهنما: جناب آقای دکتر خدابخش اسداللّهی استاد (اساتید) مشاور: جناب آقای دکتر احسان شفیقی مقطع تحصیلی: کارشناسی ارشد رشته: زبان و ادبیات فارسی گرایش: دانشگاه: محقّق اردبیلی دانشکده: ادبیات و علوم انسانی پردیس نمین تاریخ فارغ التحصیلی: 19/2/1389 تعداد صفحه: 157 کلید واژه ها: مثنوی های سنایی، انسان، انسان کامل، اجتماع، اخلاق، عرفان. موضوع تحقیق حاضر، انسان در مثنوی های سنایی است. برای این منظور، به بررسیِ انسانِ موجود در عصر سنایی، ویژگی هایِ اخلاقی، عرفانی و دینی و نیازهایِ انسان آرمانی، در حدیقه الحقیقه و مثنوی های دیگر سنایی پرداخته ایم. در بخش اجتماعی و انتقادی، ویژگی های مثبت و منفیِ انسانِ عصر سنایی در قالب گروه های مختلف انسانی، نظیر طبیبان، منجّمان، خویشان، صوفیان، فقیهان و ... بحث و بررسی شده است. در بخش اخلاقی، از خصایصِ ویژه ای سخن گفته ایم که آدمی بدون آنها تحت هر شرایطی، با حیوان و حتی سایر موجودات، تفاوتی ندارد. نظیر عدالت، علم، احسان، ایثار، تواضع، قناعت و ... . همچنین از برخی رذایل مانند ظلم، جهل، بُخل، خشم و شهوت، هوی و هوس و ... سخنی به میان آمده است که انسان باید از آن ها مبرّا باشد. در بخش بعدی، ویژگی های انسان را از بُعد عرفانی با ورود به مباحثِ مقامات، احوال، هفت وادی عشق و پاره ای دیگر از اندیشه های عرفانی سنایی در حدیقه و مثنوی های او بررسی نموده ایم. در بخش آخر با طرح مباحثی چون: ضرورتِ ایمان آوردن و اطاعتِ آدمی از قرآن، رسول اکرم (ص)، تحقیق در دین، احساس تکلیف، اجرای فرایض و پرهیز از حرام، انجامِ عملِ صالح و ... به بررسیِ انسان از منظرِ دین پرداخته ایم. نتیجه آنکه آدمی آن نیست که تنها به ادایِ واجبات قیام نماید و یا به کسب علم و معرفتِ خالی روی بیاورد، بلکه باید به اخلاقِ خدایی آراسته گردد و به مرتبه ای برسد که پیوسته و بی اختیار، از وی نیکی و راحت به هم نوعانش ریزان باشد و بدون مزد و منّت به همه نیکی نماید و راستی و نیکی ذاتیِ او گردد.

فرهنگ عامّه، از رایج ترین موضوعاتی است که در ذهن و روح بیشتر جوامع بشری ریشه دوانیده است و آثار آن به شکل های گوناگون نمایان است. بسیاری از اعتقادات آدمی از دوران های کهن تا به امروز شکل گرفته و باعث شده است جنبه های مهمی از زندگی انسان ها، به صورت خودآگاه یا ناخودآگاه، با عقاید، باورها و آداب و سننی پیوند یابد که مجموع آن ها «فولکلور» یا فرهنگ عامّه را می سازد. آثاری که در آن ها به جنبه های مختلف زندگی عوام توجه شده است، جسته و گریخته در گذشته ی ادبی ایران نیز نشانی از خود به جا گذاشته اند. بسیاری از این آداب و رسوم، نتیجه ی آمیزش روح آن قوم با محیط پیرامون خود، و تجربه های تلخ و شیرینی است که در طیّ تاریخ طولانی آن را به دست آورده است. داستان سمک عیّار از جمله متونی است که در آن به بسیاری از سنّت ها و آداب و باورهای مردمی و به طور کلّ، فرهنگ و فولکلور آن زمان، اشاره شده است. « بی تردید می توان گفت که آنچه از آثار تمدّن و فرهنگ در این کتاب دیده می شود، همه ایرانی و مربوط به ایران است» (ناتل خانلری، 1364: 9 ). در طیّ پژوهشی که در متن کتاب سمک عیّار صورت گرفت ابتدا جزئیات کامل این داستان مورد مطالعه قرار گرفت و سعی شد تمامی عناصری که با فرهنگ عوام و سنن و باورهای مردمی در ارتباطند، جمع آوری شده، سپس این عناصر، با مطالعه ی کتبی که به نحوی با موضوع پایان نامه و مطالب جمع آوری شده مرتبط بودند، به طور مستند و مدلّل تحلیل شوند. نگارنده ی این تحقیق بر آن است که با مشخّص کردن عناصر گوناگون فرهنگ عامه، جای این گونه باورها و آداب را در میان مردم تفسیر و تحلیل کند. در بخش دیگری از این کار تحقیقی سعی شده است آداب و رسوم و سنن ملّی و مذهبی، همچون آداب درباری، مراسم ازدواج، مراسم سوگواری و این گونه آداب، در عرصه ی داستان تبیین شود. در قسمت دیگری از پایان نامه نیز اعتقادها و باورهای مردمی، همچون اعتقاد به موجودات خیالی، سحر و جادو، چشم زخم، خواب و رویا و دیگر پدیده های خرافی... قید شده است. علاوه بر موارد فوق در قسمت پایانی تحقیق، به طبّ و درمان و استفاده از داروهای مختلف، تفریحات و سرگرمی هایی چون فعّالیّت های ورزشی، شکار، شراب و مِی گساری، پرداخته شده است.

چکیده واقعیت زندگی و پدیده ی مرگ، از جمله مسائل عاطفی انسانی و اجتماعی است که همیشه ذهن و اندیشه ی آدمیان را به خود مشغول می دارد. این مسائل، علاوه بر شعر سنّتی، در قلمرو شعر نیمایی نیز با رنگ و بویی دیگر مطرح شده است. صرفِ نظر از دیگر شاعرانِ معاصر زبان فارسی که در زمینه های مختلف، از جمله زندگی و مرگ، شعر سروده اند، اخوان ثالث، فروغ فرخ زاد و سهراب سپهری از جمله شاعرانِ معاصر زبان فارسی هستند که در این زمینه داد سخن داده اند و با عمق و استقلالِ خاصّی در باب ستیز بینِ امید و نومیدی و زندگی و مرگ قلم فرسایی کرده اند. در این پژوهش، ابتدا به بررسیِ دیدگاه ِ فروغ فرخ زاد در خصوصِ زندگی و مرگ پرداخته، نشان داده-ایم که به واسط? فهمیدنِ لحنِ آب و زمین، نگرش وی نسبت به این پدیده ها از بدبینی تا خوش بینی دارای سیرِ تحولی و تعالی است. پس از آن، دیدگاهِ اخوان ثالث را بررسی کرده، گفته ایم که وی دارای نگرش منفی نسبت به مرگ و زندگی است و یأس و نومیدی در شعرهایش موج می زند. سپس ضمنِ کاوش در منظوم? فکریِ سهراب سپهری، ذکر کرده ایم که او نسبت به مرگ و زندگی، نگرش مثبتی دارد، زندگی را دوست دارد و به استقبال مرگ می شتابد.

یکی از موضوعات بحث انگیز پیرامون اشعار شهریار باز تاب مکتب های ادبی در آثار اوست بنا براین بررسی تطبیق مقایسه ادبیا ت اروپایی با ادبیات فارسی هم امکان پذیراست و هم مفید بنابراین نویسنده تحقیق کوشیده است که کلیات اشعار شهریار را برسی کرده است وبا مکتب های ادبی جهان انطباق داده وبه این نتیجه رسیده است که شهریار سنجیده وآگاهانه نسبت به مکتب ها به سرودن شعر پرداخته است وروماتیسم را برجسته تر در شعر او میتوان دید

پویایی زبان فارسی، با وجود دیرینگی از استعداد چشمگیر این زبان حکایت دارد که در قالب واژگان جدید و ترکیب سازی های نو نمود یافته است، در سبک هندی استفاده خاص از اعداد در ساخت ترکیبات وابسته های عددی موجب تنوع لغات و اصطلاحات شده که نقطه ی اوج این هنرنمایی را در شعر بیدل دهلوی شاهدیم وی با هنرمندی تمام موتیوها و تم های خاص را در قالب تصاویر زیبای ادبی گنجانده است. بررسی و تقسیم بندی این ترکیب ها عیناً بر اساس تقسیمات چهارگانه ی دکتر شفیعی کدکنی در کتاب شاعر آینه هاست: الف)عدد+ وابسته های عددی مادی+ معدود مادی، که در این نوع از ترکیب هر دو عنصر وابسته و معدود مادی است و قابل فهم و تصور برای اهل زبان. ب)عدد+وابسته مادی+معدود انتزاعی، این نوع ترکیب اول بار در شعر عرفی دیده می شود البته آن قدر چشمگیر نیست که به صورت ویژگی سبکی وی قلمداد شود. ج)عدد+وابسته انتزاعی+معدود مادی. که گرچه از بسامد بالایی برخوردار نیست اما در نوع خود قابل اعتناست و پیش از بیدل در شعر هیچ شاعری نمونه ی آن مشاهده نشده است درواقع بنیانگذار آن بیدل است. د)عدد+وابسته انتزاعی+معدود انتزاعی که خیال انگیزترین و دشوارترین نوع ترکیب هاست که چندان با دایره ی ذهنی آدمی و محور هم نشینی و جانشینی زبان فارسی زبانان سازگاری ندارد، می شود گفت بیدل در ساخت این ترکیب ها به اوج و قله ی موفقیت دست یافته است، در واقع استفاده و کاربرد عدد و معدود آن گونه که در شعر بیدل دهلوی می بینیم در شعر هیچ شاعری نیامده است . بنابراین سعی ما در این پژوهش بر این است که با بررسی و تحلیل انواع ترکیب های عددی در شعر بیدل بتوانیم یکی از شگردهای شعری وی را به نمایش گذاشته، از زاویه ی دیگری به شعر و سخن این شاعر دیرآشناو گمنام ادب فارسی بپردازیم.

چکیده: موضوع اصلی این تحقیق، اوضاع اقتصادی و معیشتی در گلستان و کلیله و دمنه است که در حدّ وسیعی در این منابع بازتاب دارد. برای این امر، پس از مباحث مقدماتی شامل کلیّات و مبانی نظری، به بررسیِ مسائل اقتصادی در گلستان و کلیله و دمنه به عنوان مباحث اصلی پرداخته ایم. گلستان را در سه بخش با مولفه های مسائل فردی، اجتماعی- مدیریتی و مسائل دینی- اخلاقی بررسی کرده و در بخش اول گفته ایم که آدمی برای تأمین شرافتمندانه ی معاش به ثروت و دارایی نیازمند است؛ امّا نباید به گونه ای به مادیّات مشغول باشد که از یاد آفریننده و همنوعان خود غافل شود. در قسمت دوم نیز بیان کرده ایم که جامعه بدون مدیریت صحیح، به اقتصاد سالم و عدالت اقتصادی نمی رسد. در قسمت سوم نیز ذکر کرده ایم که سعدی معیشت فرد و جامعه را علاوه بر توانایی علمی و اقتصادی، به عوامل بسیار قوی دیگری نظیر حکمت الهی، قناعت و صبر منوط می داند. کلیله و دمنه را نیز در دو بخش با عناوینِ «مفاهیم اقتصادی» و «اخلاق اقتصادی» نگریسته و در بخش اول گفته ایم که مولف کلیله و دمنه تا حدودی بر نقش تدابیر عقلی در پیش بردن اهداف اقتصادی تأکید می کند. در بخش دوم هم بیان کرده ایم که اخلاق اسلامی بر ابعاد مختلف اقتصاد جامعه سایه افکنده است و به رشد و شکوفایی آن یاری می رساند و بسیاری از مشکلات اقتصادی مردم را حل می نماید. کلید واژه ها: معیشت، عدالت اقتصادی، اخلاق اقتصادی، تقدیر، کلیله و دمنه، گلستان.

فرهنگ، نمودهای متفاوتی دارد. این نمودها می تواند مکتوب به صورت شعر، داستان، آثار ادبی و مقولات دیگر باشد یا شفاهی باشد مثل افسانه ها، مثل ها و آوازها و ترانه ها یا می تواند در رفتارها نفوذ کند مثل موسیقی بومی، رقص، آیین های شادی و سوگواری، آداب زیارتی، آداب سنّتی و.... ما می توانیم تأثیرات و بازتاب های آن را در رویکردهای ذهنی، رفتاری، نوشتاری و واکنش های عمومی فردی یا جمعی ملاحظه کنیم. «هنجارهای زیستی» به طور کلی شامل آداب و رسوم، اعتقادات و باورهایی است که می توان در زندگی مردم جامعه ای مورد بررسی قرار داد. به عبارت دیگر فرهنگ مرسوم جامعه ای است که از سالیان پیش شکل گرفته و در مطالعات اجتماعی و جامعه شناسی مورد بررسی قرار می گیرد. نویسنده گان در داستان خود ناچارا آثار فراوانی از فرهنگ اجتماعی و نحوه زندگی مردم را جای میدهند که بررسی و تحلیل این آثار می تواند محقق را در مطالعات جامعه شناسی و شناخت فرهنگ و آداب و رسوم پیشینیان و مطالعات تاریخی، به آگاهی های بسیاری رهنمون سازد. داستان اسکندر نامه نظامی نیز از جمله متون ارزنده ای است که از پیشینیان به یادگار مانده و علاوه بر ارزش ادبی خواننده گان را از اشارات فرهنگی و نحوه زیستن و آداب و رسوم آشنا سازد. در واقع بررسی و شناخت آداب و رسوم موجود در کتاب اسکندر نامه نظامی و تحلیل و مقایسه آن با منابع دیگر در این زمینه، در جهت شناخت بهتر فرهنگ پیشینیان و تاثیر گذاری انها در زندگی امروزی، راهکار مناسبی می تواند باشد. بنابر این نگارنده این پژوهش بر آن شده تا با بررسی کتاب اسکندر نامه نظامی و بررسی و تحلیل آداب و سنن و باورهای مردمی، اعتقادات و موارد مشابه که در این کتاب انعکاس یافته است گوشه ای از تاریخ فرهنگ این مرزو بوم را روشن نماید.

زبان شعر زبان ساده و صریح نیست، هنری پیچیده و مبهم است و برتر اززبان علمی وطبیعی است. چرا که زبان شعری آگاهانه از منش استعاری زبان سود می جوید. شاعر با وقوف به این مسئله که استعاره منش اصلی وگوهرزبان است و این که هر معنایی دستِ آخر استعاری است، همواره زبان خود را رندانه به کارمی گیرد. فروغ فرّخ زاد نیز از جمله شاعرانی است که با سودجویی از زبان استعاری به شعر خود تشخّص می بخشد. هر چند زبان او در ساختار، امروزی و ساده است، امّا دستیابی او به زبان استعاری در بیان اندیشه ، توان رسانشی ایماژهای شعری او را از دایره ی درخودفروبسته ی تک معنایی می رهاند و آفاق تفسیرپذیری شعرش چنان گسترده می شود که دسترسی خواننده را در فضای معنایی شعر به کمال آزادی فراهم می سازد. استعاره های او شعر و مخاطبان شعر را در یک فضای مشترک هرمنوتیک، به دور هسته ای از خیال پردازی هایی که همه در آن شریک هستند، گردهم می آورد. فرّخ زاد با استفاده ی آزادا نه از کلمات و ترکیبات موردنیاز در شعر خویش، و بیش از آن با تصاویری که پدید آورده، توانسته است برخی مظاهر خشن و ناهموار زندگانی مردم را در شعرش نمایش دهد و به برکت خلاقیّت تخیّل هر لحظه خواننده را با وصفی دیگر و تصاویری تازه تر مجذوب نماید. در این پژوهش، ابتدا به بررسی نقش مجاز و نوآوری های فروغ فرّخ زاد در این زمینه پرداخته، پس از آن ضمن ذکر نمونه هایی از استعاره و انواع آن و ارائه ی خلاّقیّت ها و نگرش و جهان بینی شاعر در خلال اشعار، پیرامون رویکردهای نمادین و اسطوره ای بحث شده است. گام آخر پژوهش هم به کنایه و چگونگی انعکاس آن در اشعار موردنظر اختصاص دارد.

ناصرخسرو یکی از شاعران صاحب سبک در عرصه¬ی شعر فارسی است که با توجه به دارا بودن سبک شعری و فکری خاص، پژوهش سبک¬شناختی اشعار و مخصوصاً قصاید او ضروری و مهم است. در همین راستا، در پایان¬نامه¬ی حاضر به بررسی سبک¬شناختی 50 قصیده از قصاید ناصرخسرو پرداخته¬ایم. روش کار ما به این¬گونه است که بررسی سبک¬شناختی این قصاید بر طبق روش دکتر شمیسا، در سه سطح زبانی، فکری و ادبیات(ادبی) انجام شده است. نتایج حاصله این است که قصاید ناصرخسرو از لحاظ زبان، کاملاً از مختصات زبانی سبک خراسانی تأثیر پذیرفته و تقریباً تمامی مختصات آوایی و زبانی سبک خراسانی همچون کهن¬گرایی لغوی، استعمال افعال کهن، استعمال دو حرف اضافه برای یک متمم و به کارگیری افعال پیشوندی و ... در قصاید او قابل مشاهده است. از لحاظ فکری، ناصرخسرو از تک¬تک قصاید خود به عنوان بیانیه¬هایی برای ابراز عقاید مذهبی، فلسفی و حکمی خود سود جسته و به بیان جهان¬بینی مذهبی و فلسفی خود پرداخته است؛ برجسته¬ترین مولفه¬های سبک فکری ناصرخسرو در این قصاید، خردگرایی و پند و اندرزهای مذهبی و انعکاس سیره¬ی پیامبر و امامان است. از لحاظ ادبی، قصاید ناصرخسرو به دلیل تسلط عنصر اندیشه بر تخیل، چندان به زیور آرایه¬های ادبی آراسته نشده است و نمی¬توان قصاید او را از این لحاظ با قصاید شاعری چون عنصری مقایسه کرد؛ البته این امر حاکی از این نیست که ناصرخسرو از لحاظ عاطفه و خیال، شاعری توانا نیست بلکه با بررسی برخی از تشبیهات و استعارات بدیع در قصاید او می¬توان گفت که او توانایی بالقوه¬ی تحسین¬برانگیزی در زمینه¬ی هنر شاعری و استفاده از زینت¬های معنوی و لفظی کلام دارد. در کل می¬توان این جمله را به عنوان چکیده¬ای از نتایج پژوهش در نظر گرفت که ناصرخسرو – حداقل در قصاید مورد بحث- دارای زبانی کهن و اندیشه¬ای متعالی نسبت به معاصرانش بوده و دارای سبک شخصی است.

مسعود سعد سلمان از شاعران بزرگ زبان فارسی در نیمه¬ی دوم قرن پنجم وآغاز قرن ششم است. از این شاعر بیش از پانزده هزار بیت برای فرهنگ و تمدن ایران به یادگار مانده است. در این پایان¬نامه، لغات، اصطلاحات، ترکیبات و تعبیرات مشکل اشعار او را شرح کرده¬ایم. مسعود سعد در زبان ادبی خود از تعبیرات غیرمستقیم و ادبی و هنری استفاده کرده است، در کنار اینها ورود لغات و اصطلاحات علمی به شعر او دیوان او را نیازمند شرح کرده است، تا جایی که بدون مراجعه به لغت¬نامه¬ها، فهم اینگونه مفردات برای همگان و خصوصاً دانشجویان دوره کارشناسی که شعر او را در برنامه درسی خود دارند، آسان نیست. بدین جهت نزدیک چهار هزار مدخل از مشکلات اشعار او را به صورت الفبایی نوشته و شرح داده¬ایم. بخش قابل توجهی از لغات، ترکیبات و اصطلاحات حوزه بخارا و نواحی شرقی و شمال شرقی قرن ششم را در دیوان این شاعر می¬توان یافت. لغات و ترکیبات دیوان او به قلمرو تمام شعبه¬های علوم از جمله: طب، نجوم، فلسفه، منطق، جغرافیا، حکمت، دین، اجتماع، دیوان حکومتی، سیاست، اساطیر، تاریخ و امثال اینها تعلق دارد. در این فرهنگ تمامی لغات و اصطلاحات مشکل مربوط به علوم مذکور و همچنین تعبیرات استعاری و به اصطلاح مجازی را شرح داده¬ایم.