بحث مکی یا مدنی بودن سوره ی انسان،از جمله مباحثی است که از دیر باز در حوزه ی علوم قرآن میان شیعه و اهل سنت مطرح بوده است . عده ای از مفسران و صاحبنظران بر اساس روایات یا بیان استدلال، این سوره را مکی دانسته اند. در مقابل این گروه، عده ای نظریه ی مدنی بودن این سوره را بیان نموده اند .از مهمترین دلایل این گروه استناد به روایات می باشد . روایات بیان کننده ی اسباب نزول در بسیاری از موارد، از جمله سوره ی انسان، بیان کننده ی زمان نزول سوره نمی باشند . آرای مفسران و نیز روایات بیان کننده ترتیب نزول سوره ها دلایل دیگری هستند که طرفداران هر دو گروه به آن استدلال نموده اند؛ که این دلایل نیز برای تعیین مکی یا مدنی بودن سوره، دارای حجیت قطعی و کارگشا نمی باشند . در این پایان نامه از زاویه ای دیگر به اثبات مکی بودن این سوره پرداخته شده است.آیات این سوره یک پارچگی قابل ملاحظه ای را نشان می دهند و ویژگی های اسلوبی و مضمونی این سوره به سوره های مکی نزدیک تر می باشد. آیات این سوره از نوع جری و تطبیق بر اهل بیت می باشد و حضرت علی (ع) تنها مصداق بارز و عمل کننده ی به این سوره بوده است. و دیگر افراد نیز می توانند مصداق آیات این سوره واقع گردند.

چکیده: آیت الله معرفت از محققانی است که در حوزه علوم قرآن و حدیث صاحب آثاری مانند التمهید فی علوم القرآن و التفسیر و المفسرون و التفسیر الاثری الجامع می باشد. التفسیر الاثری الجامع، تفسیری است با مقدمه ای نسبتا مبسوط که در آن گزارشی است از مبانی، اصول و روش تفسیر صحیح قرآن.بهره گیری از روایات صحیح، تعریف خاصی از تاویل و نظریه تداعی معانی در نحوه نگرش تفسیری وی در این آثار بازتاب یافته است. در دیدگاه این مفسر، تفسیر اثری دارای آفات و آسیب هایی است مانند: ضعف سلسله سند، جعل و پدیده اسرائیلیات.به نظر وی راههایی برای برون فت از این آسیب ها با استناد به روایات عرض و توجه به معیارهای عقلی وجود دارد. روش مفسر در این تفسیر، روایی و با رویکردی تقریب گرایانه است. با اینکه مفسر در التفسیر الاثری الجامع تلاش کرده با تمییز روایات صحیح از غیر صحیح تبیین استوای از آیات ارائه کند اما در عین حال کمتر توفیق یافته روایات تفسیری را مورد پالایش قرار دهد و در موارد زیادی به صرف نقل اکتفا کرده است این بدان معناست که روایاتی در تفسیر وی وجود دارد که با معیارهای فقه الحدیثی قابل نقد و ارزیابی است. یکی از اهداف مهم این مفسر گردآوری و جمع روایات تفسیری در یک مجموعه و نشر فرهنگ اهل بیت(علیهم السلام) و کوشش بری مباحث تقریبی از رهگذر تفسیر قرآن بوده است.به رغم تفاوتها و گونه گون بودن عبارات برخی از احادیث وجوه اشتراک فراوانی در روایات مورد استفاده این مفسر در این کتاب وجود دارد.نکته در خور توجه دیگر آنکه آراء تفسیری و آنچه به عنوان اصول و مبانی تفسیری از دیدگاه وی یاد می شود در مقایسه با یکدیگر همپوشانی دارد. کلمات کلیدی: التفسیر الاثری الجامع، آیت الله معرفت، تاویل، تفسیر، روایت،

چکیده تفسیر قرآن – در دوره هایی که بر آن گذشته- با گرایش ها و روش های گوناگون رخ نموده است. تفسیر عقلی ( اجتهادی) یکی از دو نوع عمد? تفسیر قرآن است که زمان دقیق آغاز شدنش را نمی توان باز گفت. در این مسیر، در سد? سوم هجری، محمد بن اسماعیل بخاری، روایات تفسیری سلف را در بخشی از جامع حدیثی نامدار خود، به نام « کتاب التفسیر» جای داد و افزون برا ین ، برخی واژگان و جنبه های گوناگون آیات را بدون استناد به سخن پیشینیان، تفسیر کرد که باید آن را « تفسیر عقلی» نامید. بررسی میزان این رویکرد تفسیری و تحلیلی از چگونگی راهیابی آن به « کتاب التفسیر» وجه? همت و کوشش ما در این پژوهش خواهد بود. در این پایان نامه می کوشیم که پس از گفته هایی درباره ی تفسیر اثری و عقلی و مرحله گذار از اثر به عقل، گزارشی از شیوه ی کارکرد بخاری و میزان کاربرد خرد- با آوردن نمونه هایی از آن- را در این کتاب بیان و در پایان، زمینه ها و بستر هایی را ارزیابی کنیم که موجب شد بخاری همراه آوردن روایات، برای شرح و تفسیر آنها، خرد خود را به کار گیرد و تفسیر اثری اش را با آن در آمیزد. در این پژوهش برای دقیق تر شدن کیفیت کار ، افزون بر بهره گیری از روش کتابخانه ای و میدانی، از نقشه های جغرافیایی ، جدول ، اعداد و ارقام نیز سود جسته ایم. در پایان باید گفت که این تفسیر با آن که در سده های نخستین اسلامی نوشته شده، با برکناری از رویکرد اثریِ صرفِ تفسیر های اندک آن دوران ، گوشه ها( چشمه ها)یی از به کارگیری خرد را در تفسیر، به صورت ساده و بیشتر در حد معنی کردن کلمات ، با رویکرد ادبی، نشان داده است که ریشه ی چنین رویکرد نوآمدی را در اندیش? بخاری ، می توان در ایرانی بودن و تاثیر گذاری زمینه ها و بستر های عقل گرایی بر مردم خراسان بزرگ چون گذر جاد? ابریشم ، رواج فقه حنفی ، سر برآوردن فرقه معتزله ، نهضت ترجمه و پیدایش علوم جدید ، جستجو کرد. کلمات کلیدی : تفسیر اثری ، تفسیر عقلی ، امام بخاری ، کتاب التفسیر ، تفسیر ادبی

دانشمندان علوم قرآن ـ به ویژه برخی از مفسران ـ از دیر باز به علم تناسب، توجه خاصی داشته اند. ایشان براین باور بوده اند که ترتیب سوره ها و پی در پی آمدنشان، باید از روی حکمتی صورت پذیرفته باشد؛ باوری که عمدتاً به پذیرش توقیفی بودن ترتیب سوره ها و دلایل مربوط به آن می انجامد که باعث می شود دنبال ربط بین آیات در مجموع، سوره ها بگردند و قرآن را مانند حلقه ای به هم متصل، بدانند. با این همه، مفسران زیادی به این موضوع نپرداخته اندو در شمار آنان که به این حوزه وارد شده اند، می توان از کسانی چون فخرالدین رازی، فضل بن حسن طبرسی، ابوحیان اندلسی، نظام الدین نیشابوری، برهان الدین بقاعی، ملافتح الله کاشانی و… نام برد. هدف این پژوهش، بررسی دیدگاههای دو مفسر بزرگ شیعی و سنی یعنی طبرسی و ابوحیان اندلسی در مورد تناسب سور است و به منظور رسیدن به این هدف، دیدگاهها و کتب گوناگونی در این زمینه مطالعه و بررسی گردید. نتایج به دست آمده، مبین این است که تناسب هایِ گفته شده از سوی این دو مفسر، ذوقی و سلیقه ای است و سوره ها به طور کلی در افاده ی معانی خود، به سوره های قبل یا بعد خود، بستگی ندارند بلکه در لابه لای هر کدام، موضوع یا موضوعاتی جداگانه به بحث نهاده شده که جدا از دیگر سوره ها قابل ملاحظه و بررسی اند؛ چنان که به نظر می رسد تناسب ها و شباهت های مورد ادعا در زوج سوره های همسایه، به اصول ثابت و قابل قبولی متکی نیست. همچنین بیاناتی که برای اثبات تناسب برخی از سور آمده است، کاملاً تکلف آمیز به نظرمی رسد و معمولاً چنین تناسب هایی به ترتیب خاصی از سوره ها اختصاص ندارد و می توان آن ها را به هر ترتیبی تعمیم داد.

جلال الدین محمد مولوی، نامی مانا و نامی در عرفان اسلامی است؛ نامی که آواز? کمتری در گستر? دانش آموزی و دانش اندوزی دارد که پُر رنگ شدن آن یک، کم رنگی این یک را در پی داشته است. در این رساله میکوشیم به این پرسش، پاسخ دهیم که آیا مولوی از دانشهای مدرسی و مکتبی روزگارش بهره مند بوده است؟ آیا از فقه و اصولش، حدیث و تفسیر، فلسفه و کلام، آموزههایی اندوخته بوده یا نه، «پارسی خوابیده و عرب بیدار شده است؟» و نیز اگر دانشی آموخته بوده، میزانِ بهره مندی اش چه اندازه است؟ در پیِ این پرسش با زیر و رو کردن منابع نگارش یافته دربار? مولوی، این پاسخ به دست آمد که او دانشمندی ذوفنون بوده و در دانش فقه و اصول، مفتی؛ در دانش حدیث و تفسیر قرآن، در روزگارش برجسته بوده است. در میان این دانشها، پس از آموزه های قرآن، دانش حدیث در کتابهای مولوی، برجستگیِ بیشتری دارد چرا که به عنوان نمونه در مثنوی کمابیش 745حدیث به کار رفته و با وجود این در درستی یا سستیِ حدیثهایش، پژوهشی انجام نگرفته است. پرسش بنیادی در این پژوهش، میزان درستی یا سستی حدیثهای مثنوی است که برآیند نوشتنِ دو بخش دربار? حدیثهایش با کمک روشهای آماری و استقراء ریاضی، این شد که مولوی در دانش حدیث چیره دست بوده و حدیثهای بسیاری در یاد داشته است چرا که پیش از آَشنایی با شمس، خطیب و مُفتیِ شهر بوده؛ و آن گونه که روشن است برجسته ترین عنصر خطابه میان مسلمان، بهره مندی از حدیث و سنت بوده و هست و از ویژگیهای خطیب خوب، خاطری نیرومند در نگهداریِ حدیث و کاربرد آن در جایِ بایسته اش است و به راستی که مولوی در سخنانش از این ابزار به خوبی سود جسته است. وی در به کارگیریِ حدیث، از اندیشه های کلام ماتریدی تأثیر پذیرفته است. دانش کلامی که عهده دار سخن گفتن از بیشتر باورهای انسان است که با جانش گره خورده؛ و این باورهای اوست که سخنش و حتا زندگی اش را سمت و سو میدهد.

یکی از اقسام حدیث که کمتر به آن پرداخته و توجه شده، حدیث قدسی است. حدیث قدسی، وحی غیر قرآنی خداوند متعال به پیامبر در موارد مختلف است که رسول خدا آن را با الفاظ و عبارات خود بیان و بازسازی کرده است. در میان شیعه اولین کسی که در این موضوع کار و احادیث قدسی را در یک کتاب جمع آوری کرده، شیخ حر عاملی است که کتاب الجواهرالسنیه را در این زمینه به رشته ی تحریر در آورده است. هدف ما در این رساله بررسی علل رویکرد حدیثی شیخ حر و میزان قابل اعتماد یا ضعیف بودن احادیث قدسیه و انگیزه ای است که او را به گردآوری این کتاب واداشته است. روش این تحقیق کتابخانه ای و مبتنی بر تحلیل محتوا پس از مراجعه به مصادر و منابع متنوع امامیه و فیش برداری از آنهاست. پس از بررسی و تحقیق به این نتیجه رسیدیم که شیخ حر، فقیهی برخاسته از دوره هفتم و مکتب اصفهان بوده است و عوامل و حوادث گوناگونی که در زندگی او وجود داشت، او را به سوی مکتب اخباریگری سوق داد. از مهم ترین این عوامل، کمتر اهمیت دادن برخی فقهای دوره ی ششم تحول فقه شیعه به حدیث و روی آوردنشان به مباحث عقلی و فلسفی و زیاده روی آنها در این باره بود که سبب شد تا اخباریانی مثل ملا محمد امین استرآبادی برای حمایت از جایگاه حدیث موضع گیری کنند. در سال های بعد، برخی از عالمان بزرگ به این شیوه گرایش پیدا کردند که شیخ حر عاملی یکی از آنان بود. او از اخباریان معتدل بود و برای اثبات عقاید خود از تندخویی و پرخاشگری کناره می گرفت. کتاب الجواهرالسنیه نیز بر اساس همین رویکرد اخباریگری نگاشته شده است، هر چند احادیث ضعیف و مرسل نیز در این کتاب به چشم می خورد. ولی این نکته قابل ذکر است که تعداد این احادیث بسیار کمتر از احادیث قوی و متقن این کتاب است. البته نباید از دیده دور داشت که اندیشه های کلامی شیخ حر، از انگیزه های نیرومند او در گرد آوری این کتاب بوده است و به شکل بازتاب دادن احادیثی با رنگ و بوی مباحث کلامی و باورهای شیعی، خود را دراین کتاب نشان داده است.

چکیده علامه عسکری از حدیث پژوهانی است که در برخی از پژوهش های خود احادیث ساختگی ناظر بر سیر? پیامبر در مکتب خلفا را مورد بررسی و تحلیل قرار داده و با ارائ? دیدگاه هایی در خصوص مکتب خلفا سعی دارد تا به بیان حقایقی در خصوص روند شکل گیری جریان تحریف تاریخ اسلام بپردازد. از دیدگاه ایشان تشتت علایق سیاسی و قومی- قبیله ای، در زمان پیامبر و پس از وفاتشان موجب شد که بسیاری از فرصت طلبان به جعل حدیث بپردازند. ایشان در فرآیند پژوهش های خود با مراجعه به منابع دست اول و مورد قبول مکتب خلفا به منظور شناسایی احادیث درست و نیز مشخص کردن نوعی روایات که به روایات منتقله موسوم است، کار نقادان? خود را به سامان رسانده است. عمده ترین معیارهای علامه عسکری در نقادی روایات مکتب خلفا، کیفیت سازگاری آنها با قرآن و سنت مقطوعه و هماهنگی با معیارهای عقلی و داده های تاریخی است. یکی از رهیافت های مهم علامه عسکری در بررسی های سندی، ارائه و سخن گفتن از افرادی است که در سلسل? اسناد روایات اهل سنت قرار گرفته و اساساً وجود خارجی نداشته و همچنین شناسایی روایاتی است که به آنها احادیث منتقله گفته می شود. یعنی روایاتی که از منابع اهل سنت به منابع شیعی راه یافته است. کلمات کلیدی: علامه عسکری، مکتب خلفا، فقه الحدیث، تاریخ، رجال، روایات

تفسیر تسنیم تالیف آیت الله جوادی آملی از جمله تفاسیری است که به زبان فارسی و پس از پیروزی انقلاب اسلامی به نگارش در آمده است. این تفسیر در ساختار و روش از تفسیر شریف المیزان تاثیر پذیرفته است و مولف آن که حضوری فعال در عرصه های اجتماعی دارد با بینشی وسیع و همه جانبه در پرتو آیات قرآن کریم مباحث فراوانی را مطرح نموده و علاوه بر نقد و بررسی آراء سایر مفسران به بسیاری از سوالات و شبهات پاسخ داده است. تفسیر تسنیم، جامع سه روش تفسیری «قرآن به قرآن»، «قرآن به سنت» و «قرآن به عقل» است. این تحقیق کوشیده است علاوه بر بیان دیدگاه های مولف تسنیم در رابطه با قرآن کریم، به بررسی این تفسیر و روش تفسیری آن بپردازد.

در سایه توفیق الهی و توجهات قطب عالم امکان، حضرت ولی عصر ارواحنا فداه و راهنمایی استاد گرانقدر جناب آقای دکتر رستگار، موضوع: « بررسی آماری آیات احکام و تحلیلی از علل نزول اکثر آنها در مدینه » جهت تحقیق به تصویب رسید و طی چند مرحله همفکری با استاد محترم روش و فصول تنظیم گردید. روش انجام این تحقیق کتاب خانه ای و مستند به مراجعه به کتب گوناگون و مرتبط با این بحث می باشد. در این رساله از آمار و ریاضیات در برخی فصلها سود جسته می شود، افزون بر آمکه تحلیل محتوا نیز از شیوه های تدوین این رساله است. این رساله دارای چهار فصل است که فصل اول به بیان مقدماتی درباره موضوع تحقیق از قبیل تقسیم محتوایی آیات، تعریف و حجم آیات احکام، پیشینه بحث از آیات احکام و... پرداخته است. در فصل دوم، بحث آماری آیات در دو بخش آمار آیات احکام به ترتیب سوره ها و آمار آنها به ترتیب موضوعات فقهی دنبال شده و در پایان به جهت ملموس شدن بیشتر آمار، نتیجه آن به صورت درصد با تفکیک مکی و مدنی همراه با نمودار آمده است. فصل سوم به تاریخ تشریع احکام از بعثت تا رحلت اختصاص یافته و برای تفکیک و بیان اهمیت تقدیم برخی احکام تشریع شده در مکه و مدینه، احکام هر یک به ترتیب سال و ماه تشریع مرتب شده است. فصل چهارم برای بررسی عوامل مؤثر در نزول غالب آیات در مدینه، شناخت جداگانه فضای مکه و مدینه و تحلیل موقعیت های سیاسی، اقتصادی، فرهنگی و مذهبی هر یک را مد نظر قرار داده و تناسب آیات احکام را با این موقعیتها بررسی کرده است. 1- اهمیت و تأثیر چشمگیرحکومت اسلامی در نزول غالب أحکام در مدینه به اثبات رسیده است. 2- عناصر مکان، زمان، فهم و استطاعت مخاطبین تاثیر مستقیم در نزول غالب آیات احکام در مدینه داشته است.