چکیده چرخندها سامانه های همدیدی هستند که در آن ها فشار هوا کم، جریان هوا صعودی و جهت وزش باد پاد ساعتگرد است به دلیل حرکات عمودی هوادر چرخندها امکان پیدایش ابر، بارش و حتی توفان تندری فراهم می شود. هدف از این مطالعه بررسی فعالیت چرخندی و تحلیل مکانی و زمانی این سامانه ها در سال 1379 خورشیدی است. قلمرو این مطالعه محدوده ی بین طول جغرافیایی 30 درجه ی غربی تا 80 درجه ی شرقی و عرض جغرافیایی صفرتا 80 درجه ی شمالی را در بر می گیرد. برای شناسایی چرخندها از داده های روزانه ی ارتفاع ژئوپتانسیل با تفکیک زمانی 6 ساعته و تفکیک مکانی2/5×2/5 درجه قوسی برای تراز های 1000 تا 500 هکتوپاسکال که از پایگاه داده ی سازمان ملی جوواقیانوس شناسی ایالات متحده فراهم آمده است، استفاده شده است. این داده ها و وسعت منطقه ی مورد مطالعه امکان یک مطالعه در مقیاس همدیدرا فراهم آورده است. برای تشخیص چرخندها از دو شرط استفاده شده است یکی کمینه ی ارتفاع ژئوپتانسیل مرکزی، نسبت به نقاط مجاور در یک شبکه ی هشت همسایگی و دیگری مربوط به شیو ارتفاع ژئوپتانسل می باشد. هدف از کاربرد این آستانه ها این است که تنها چرخندهای قوی را در محاسبات وارد کنیم. بعد از شناسایی چرخند نقشه های فصلی و ماهانه ی درصد فراوانی چرخند ها ترسیم شده است و توزیع فراوانی آن ها در طول فصول مختلف به همراه توزیع مکانی پهنه های چرخندی بررسی شده است. نتایج نشان داد که در کلیه ی تراز ها در پاییز چرخندها بیشترین فراوانی را داشته اند و بعد از آن به ترتیب بهار، زمستان و تابستان بیشترین فراوانی را نشان می دهند. علاوه بر درصد فراوانی چرخندها مقدار شیو ارتفاع ژئوپتانسیل آن ها به تفکیک فصول سال بررسی شد است از نظر این متغییر فصل زمستان بالاترین مقدار، وبعد از آن پاییز و بهار تابستان به ترتیب بیشترین مقدار را به خود اختصاص داده اند. مقدار ارتفاع ژئوپتانسیل مرکزی چرخندها نیز برای هر فصل و برای ترازهای مختلف بررسی شده است .ازآنجا که چرخندها یکی از مهمترین و تأثیر گذارترین سامانه های جوی اند شناخت آن ها و بررسی تفاوت های زمانی و مکانی آن ها هم درمطالعات آینده و هم در بخش های کاربردی اهمیت بسزایی دارد. واژگان کلیدی: چرخند، ارتفاع ژئوپتانسیل، شیو ارتفاع ژئوپتانسیل

در پژوهش حاضر، به منظور بررسی کنش های چرخندی در سال 1376 بر روی ایران زمین ، رویکرد گردشی به محیطی به عنوان رهیافت اولیه پژوهش در نظر گرفته شد. برای دست یافتن به یک دید جامع، از داده-های دوباره واکاوی شده ارتفاع ژئوپتانسیل استفاده شده است. این داده ها به صورت شش ساعته به وقت گرینویچ (00:00، 06:00، 12:00، 18:00) از تاریخ 1/1/1376 تا 29/12/1376 هجری شمسی برابر با 21/3/1997 تا 20/3/1998 میلادی می باشد که از پایگاه داده های جوی مرکز پیش بینی اقلیم ncep/ncar وابسته به سازمان ملی جو و اقیانوس شناسی ایالات متحده در شش تراز ارتفاعی 1000، 925، 850، 700، 600 و 500 هکتوپاسکال گردآوری شده است و در تارنمای www.esrl.noaa.gov قابل دسترسی هستند. چون تفکیک مکانی داده های جوی 5/2?5/2 درجه قوسی است، چارچوب مورد بررسی(30- تا 80 درجه طول شرقی و 0 تا 80 درجه عرض شمالی) ابعادی برابر 45?33 دارد و شامل 1485 یاخته مکانی است. از سوی دیگر چون داده های ژئوپتانسیل در 6 تراز ارتفاعیِ بررسی شده، دارای ابعادی برابر با 365 ?4 (365 روز و 4 دیده بانی در هر روز) است، شامل 1460 دیده بانی می باشد. به طور کلی، ماتریس داده های دوباره واکاوی شده ارتفاع ژئوپتانسیل با آرایه ی s، ابعادی برابر با 1485?1460 دارد که بر روی سطرها، زمان(1460 روز) و بر روی ستون ها، مکان(1485 یاخته) قرار دارند. در واقع آرایه ی s، آرایشی از ماتریس داده هاست که در آن ستون ها، یاخته های مکانی و سطرها، زمان می باشد. روش کار بدین صورت است که ابتدا با اسکریپت نویسی در محیط نرم افزار گرادس داده ها استخراج شد، سپس این داده ها در نرم افزار مت لب مورد تجزیه و واکاوی قرار گرفت و در نهایت در محیط سرفر ، 102 نقشه ی چرخندی ترسیم شد. بدین صورت که برای هر تراز 17 نقشه(12 نقشه ی ماهانه ، 4 نقشه ی میانگین فصلی و یک نقشه ی سالانه) به دست آمد. لازم به ذکر است که برای شناسایی مراکز چرخندی دو شرط اساسی در نظر گرفته شد که به شرح زیر است: شرط اول، استفاده از یاخته هایی است که ارتفاع ژئوپتانسیل آنها نسبت به هر 8 همسایه پیرامونش کمینه یا مساوی باشد، این یاخته در مرحله اول، به عنوان یک مرکز چرخندی شناخته می شود. ولی این شرط به تنهایی برای شناسایی چرخندها کافی نیست چرا که، منجر به شناسایی تعداد زیادی مراکز چرخندی ضعیف می شود. شرط دوم آن است که برای برطرف نمودن ضعف فوق، آستانه ای به عنوان شیو ارتفاع ژئوپتانسیل در نظر گرفته شود بدین صورت که، میانگین وزنیِ بزرگی شیو ارتفاع ژئوپتانسیل بر روی 9 یاخته ی موجود در پنجره کرنل، باید دست کم 100 متر بر 1000 کیلومتر باشد. با اعمال این شرط، تمامی چرخندهای ضعیف گرمایی و مهاجر حذف و تنها چرخندهای ایستا(دینامیکی، گرمایی) شناسایی می شوند. نتایج این پژوهش نشان می دهد که با توجه به دو شرط مذکور برای محاسبه چرخندها، در مجموع 8757 رخداد چرخندی برای سال 1376شمسی و در ترازهای 1000، 925، 850، 700، 600 و 500 هکتوپاسکال بدست آمد که از این تعداد، بیشترین میزان چرخندزایی متعلق است به تراز 500 هکتوپاسکال با 2/27 درصد و تراز 1000 هکتوپاسکال با 19 درصد در درجه دوم چرخندزایی قرار دارد. از دیگر سو، کمترین میزان چرخندزایی نیز مربوط به تراز850 هکتوپاسکال با 11درصد است و رتبه دوم کمینه چرخندزایی از آن تراز 700 هکتوپاسکال با7/11درصد می باشد. همچنین از مجموع چرخندها، بیشترین میزان چرخندزایی متعلق به فصل زمستان با 5/31 درصد و کمترین آن، مربوط به فصل تابستان با 8/18 درصد می باشد. بررسی فراوانی فصلی چرخندها در ترازهای مختلف نشان داد که بالاترین فراوانی چرخندها در زمستان تراز 925 هکتوپاسکال با 36 درصد و پایین ترین مقدار آن در تابستان تراز 850 هکتوپاسکال با 13 درصد رخ داده است. فصل زمستان، بیشترین میزان فراوانی را در بین ترازهای مختلف دارد وکمترین میزان چرخندزایی در همه ترازها، مربوط به تابستان است مگر در تراز 500 هکتوپاسکال که کمترین چرخندزایی در پاییز رخ داده است. به طور کلی می توان اینگونه اظهار نمود که چرخندهای شکل گرفته در مدیترانه به علت نزدیکی به کشور ایران و قرارگیری در مسیر بادهای غربی، نقش بسزایی در اقلیم ایران خواهند داشت. آن طور که یافته های این پژوهش کانون اغلب چرخندهای موثر بر ایران را در حوالی مدیترانه نشان داده است. همچنین نتایج این پژوهش حاکی از این است که چرخندهای مدیترانه ای در سال 1376 عمدتاً در قسمت های زیادی از دریاهای یونان، آدریاتیک، تیرنو و اژه شکل گرفته اند و بخش هایی از ایتالیا، یونان و جزایر کرت، ساردینا-کرس تحت گستره مکانی خود قرار داده اند. در فصل تابستان به علت استقرار و پیشروی پرفشار جنب حاره ای آزور به عرض های بالاتر جغرافیایی، چرخندهای مدیترانه کاملاً ضعیف شده و در اغلب سطوح ارتفاعی مورد بررسی محو شده اند. از سوی دیگر زبانه هایی از مراکز چرخندزایی حاکم بر مدیترانه با حرکت به سمت شرق بر روی سوریه و قسمت هایی از عراق مستقر شده است. همچنین، کم فشار پاکستان در نیمه گرم سال در ترازهای 1000، 925 و 850 هکتوپاسکال در اوج فعالیت خود اعم از گسترش زمانی و مکانی واقع شده است و این سامانه در همین دوره، در ترازهای 700، 600 و 500 هکتوپاسکال به چشم نمی خورد. در دوره سرد سال کم فشار پاکستان در ترازهای 1000، 925 و 850 بسیار ضعیف شده و در ترازهای 500، 600 و 700 هکتوپاسکال در همین دوره مشاهده نمی شود. یافته های این پژوهش نشان می دهد که تراز 850 هکتوپاسکال مرز بین چرخندهای حرارتی و دینامیکی است و کم فشار پاکستان به عنوان یک چرخند حرارتی در سال 1376 نتوانسته است به ترازهای بالاتر از 850 هکتوپاسکال گسترش یابد. از سوی دیگر، چرخندهای واقع در اقیانوس اطلس شمالی که در مناطقی همچون ایسلند و نواحی جنوبی گروئنلند متمرکز شده اند، در تمام فصل ها و سطوح ارتفاعی مورد بررسی در عرض های بین 50 تا 70 درجه شمالی با گسترش مکانی و قوت چرخندی شناسایی شدند.

چرخندها سامانه های همدیدی هستند که در آن ها فشار هوا کم، جریان هوا صعودی و جهت وزش باد پاد ساعتگرد است به دلیل حرکات عمودی هوادر چرخندها امکان پیدایش ابر، بارش و حتی توفان تندری فراهم می شود. هدف از این مطالعه بررسی فعالیت چرخندی و تحلیل مکانی و زمانی این سامانه ها در سال 1378 خورشیدی است. قلمرو این مطالعه محدوده ی بین طول جغرافیایی 30 درجه ی غربی تا 80 درجه ی شرقی و عرض جغرافیایی صفرتا 80 درجه ی شمالی را در بر می گیرد. برای شناسایی چرخندها از داده های روزانه ی ارتفاع ژئوپتانسیل با تفکیک زمانی 6 ساعته و تفکیک مکانی2/5×2/5 درجه قوسی برای تراز های 1000 تا 500 هکتوپاسکال که از پایگاه داده ی سازمان ملی جوواقیانوس شناسی ایالات متحده فراهم آمده است، استفاده شده است. این داده ها و وسعت منطقه ی مورد مطالعه امکان یک مطالعه در مقیاس همدیدرا فراهم آورده است. برای تشخیص چرخندها از دو شرط استفاده شده است:1) ارتفاع ژئوپتانسیل یاخته ی مورد بررسی نسبت به هر 8 همسایه پیرامونش کمینه باشد و 2) میانگین منطقه ای بزرگی شیو ارتفاع ژئوپتاسیل بر روی 9 یاخته ی موجود در پنجره دست کم 40 متر بر 1000 کیلومتر باشد. با شناسائی مراکز چرخندی آشکار گردید که در ترازهای 500 و 1000 هکتوپاسکال تعداد چرخندهای بیشتری نسبت به ترازهای میانی جو وجود دارد. به جز تراز 1000 و 925 هکتوپاسکالی، در پاییز چرخندها بیشترین فراوانی را داشته اند و بعد از آن به ترتیب بهار، زمستان و تابستان بیشترین فراوانی را نشان می دهند. از جمله مراکز مهم چرخندی شناسایی شده در قلمرو مدیترانه، خلیج جنوا، ایتالیا و قبرس می باشد. همچنین در پیرامون ایران نیز کانون کمینه بر روی عراق، دریای خزر، شمال شرق و جنوب شرق ایران مشاهده می شود.

در این پژوهش ابتدا مهم ترین قابلیت های اکوتوریستی استان سیستان و بلوچستان به همراه مهم ترین راهکارهای بهره-برداری از این قابلیت ها شناسایی و ارائه گردید، پس از آن به منظور ارزیابی شرایط اقلیم گردشگری استان سیستان و بلوجستان با استفاده از شاخص های اقلیم گردشگری (tci) و ترجونگ، آمار هواشناسی 6 ایستگاه سینوپتیک واقع در محدوده استان سیستان و بلوچستان(ایرانشهر، چابهار، خاش، زابل، زاهدان و سراوان) طی دوره آماری 22 ساله ( از سال 1370 تا سال 1391 هـ ش) مورد استفاده قرار گرفت. بر اساس نتایج این پژوهش استان سیستان و بلوچستان از قابلیت های اکوتوریستی بالایی برخوردار می باشد که در سرتاسر استان پراکنده شده است و در صورت برنامه ریزی مناسب می تواند باعث توسعه گردشگری و در نتیجه رونق اقنصادی و اجتماعی در منطقه شود، همچنین بر اساس نتایج به دست آمده از شاخص اقلیم گردشگری (tci) ماه فروردین در تمامی ایستگاه ها به جز چابهار، ماه اردیبهشت در خاش و زاهدان، ماه شهریور در زاهدان، ماه مهر در خاش، زابل، زاهدان و سراوان، ماه آبان در تمامی ایستگاه ها به-جز چابهار، ماه آذر در ایرانشهر، چابهار و سراوان، ماه دی و بهمن در ایرانشهر و چابهار و ماه اسفند در تمامی ایستگاه های مورد مطالعه شرایط اقلیمی مناسب (نمره آسایش اقلیم گردشگری 80-100) حاکم می باشد. بر اساس نتایج به دست آمده از شاخص ترجونگ، شهرستان ایرانشهر در آذر، دی، بهمن و اسفند، شهرستان چابهار در دی و بهمن، شهرستان خاش در فروردین و آبان، شهرستان زابل در آبان، شهرستان زاهدان در فروردین، مهر و آبان و شهرستان سراوان در فروردین و آبان از روزهای مطبوع و شرایط اقلیمی مناسب برخوردار هستند، به طور کلی مهم ترین عامل محدود کننده شرایط اقلیم گردشگری در استان سیستان و بلوچستان گرمای بیش از حد هوا و در ما های گرم سال (خرداد، تیر، مرداد و شهریور) می باشد.

پناهگاه حیات وحش میانکاله در شرق استان مازندران به دلیل داشتن شرایط طبیعی مساعد و ویژگی های محیطی خاص از توان بالایی جهت جذب طبیعت گردها برخوردار می باشد. این پژوهش با هدف شناسایی جاذبه ها و پتانسیل های طبیعت گردی پناهگاه حیات وحش میانکاله و ارزیابی اقلیم آسایش گردشگری انجام شده است. برای این منظور از سه شاخص فشارعصبی، دمای معادل و شاخص دما- رطوبت (عدم آسایش) در چهار ایستگاه سینوپتیک بندر امیرآباد، دشت ناز، گلوگاه و بندر ترکمن در طی دوره آماری 10 ساله (1391-1382) استفاده شده است. روش کار تحلیلی - توصیفی و از لحاظ هدف، کاربردی است. نتایج پژوهش نشان داد که مهم ترین قابلیت های طبیعت گردی در منطقه مذکور شامل برگزاری تورهای آموزشی، فعالیت های تفرجی و ورزش های ساحلی و آبی، ثبت تصاویر و دامنه نوردی می باشد. همچنین طبق نتایج به دست آمده از ارزیابی اقلیم گردشگری پناهگاه حیات وحش میانکاله نشان داد که سه دوره اقلیمی در پناهگاه حیات وحش میانکاله جهت انجام فعالیت های گردشگری حاکم است؛ دوره مطلوب اقلیمی که شامل ماه های فروردین، اردیبهشت، مهر، آبان می باشند. دوره گرم و نامطلوب که ماه های خرداد، تیر، مرداد و شهریور است و دوره سرد اقلیمی که شامل ماه های آذر، دی، بهمن و اسفند می باشد.

برنامه¬ریزی فعالیت¬های گردشگری به رابطه بین انسان و محیط پیرامونش(طبیعی، انسانی) می¬پردازد، که در این زمینه محیط¬¬های طبیعی با قابلیت¬ها و مخاطرات خود تاثیر به¬سزایی در توسعه و رونق این فعالیت¬ها دارند. از جمله عوامل محیط طبیعی که نقش مهمی در توسعه گردشگری مناطق دارند آب¬هوا می¬باشد. در این پژوهش به منظور شناسایی شرایط زمانی و مکانی مناسب آب¬و-هوا و گردشگری در کرانه¬های شمالی خلیج¬فارس از شاخص اقلیم گردشگریtci و روش معادل فیزیولوژیک pet استفاده گردید و پس از تهیه پایگاه داده¬ها و تجزیه و تحلیل آن¬ها با روش تحلیلی¬- توصیفی و آماری به منظور شناسایی پهنه¬های اقلیم گردشگری در هر یک از ماه¬های سال مبادرت به تهیه نقشه¬ها شد. بر اساس نتایج این پژوهش مناطق واقع در سواحل شمالی خلیج¬فارس از قابلیت¬ها و مخاطرات اقلیمی و محیطی برخوردار می¬باشد که در صورت برنامه¬ریزی مناسب با بهره¬گیری از این قابلیت¬ها و پیشگیری از مخاطرات احتمالی می¬توانند در جهت توسعه گردشگری منطقه مورد استفاده قرار گیرند. نتایج بررسی-های شاخص اقلیم گردشگری tci نشان داد که منطقه مورد مطالعه برخلاف سایر مناطق کشور در فصول سرد سال(زمستان و پاییز) در محدوده آسایش اقلیمی قرار دارد خصوصا کرانه¬های شرقی خلیج¬فارس نسبت به کرانه¬های مرکزی و غربی در وضعیت مطلوب¬تری می¬باشد. نتایج محاسبات روش معادل فیزیولوژیک pet نیز کمابیش نتایج شاخص اقلیم گردشگری را تایید کرد به-گونه¬ای که در فصل زمستان کرانه¬های شرقی مناطق مورد بررسی فاقد هر¬گونه¬ تنش می¬باشد و کرانه¬های مرکزی و غربی با تنش اندک گرمایی و سرمایی مناسب برای گردشگری است، این روش فصل پاییز را در کرانه¬های غربی(استان خوزستان) بدون تنش گزارش نموده است. بررسی¬های شاخص اقلیم گردشگریtci فصل بهار را نیز برای گردشگری مطلوب ارزیابی کرده اما روش معادل فیزیولوژیک این دوره از سال را در محدوده تنش گرمایی نشان داد. فصل تابستان با توجه به نتایج هر دو روش مورد استفاده در پژوهش نامطلوب با تنش گرمایی شدید گزارش شد. به¬طور کلی مهم¬ترین قابلیت¬های اقلیمی سواحل شمالی خلیج-فارس مطلوب بودن شرایط اقلیمی در فصول سرد سال (زمستان و پاییز) و هم¬جواری با آب¬های نیلگون خلیج¬فارس که فرصت توسعه فعالیت¬های گوناگون گردشگری را در منطقه فراهم می¬آورد، می¬باشد و از مهم¬ترین عوامل محدود کننده و مخاطرات اقلیمی و محیطی می¬توان به گرمای بیش از حد هوا در ماه¬های گرم سال و همچنین آلودگی¬های چون حضور ریز¬گرد¬ها در منطقه و نشت گاز و نفت در منابع آبی اشاره کرد.