محسن میرباقری

عوامل آرامش قلبی و رفع اضطراب در پرتو آیات و روایات

thesis وزارت علوم، تحقیقات و فناوری - دانشکده اصول الدین 1388
طاهره شیرازی منصور پهلوان

دنیایی که ما در آن زندگی می کنیم با تمام شگفتی ها، زیبایی ها و پیشرفت هایش، آکنده از ترس و نگرانی است. آرامش در عصری که بسیاری آن را عصر اضطراب می نامند گمشده ای گرانسنگ است و برای کسانی که تشویش و نگرانی را آزموده اند و با آن دست به گریبان بوده اند گوهری گران بها می باشد. به راستی ساحل آرامش در این دریای توفان زده کجاست؟ گرچه بشر متمدن در سایه علم و دانش و به کارگیری نیروهای مختلف طبیعت توانسته است بر بسیاری از مشکلات خود فایق آید ولی نمی توان منکر این حقیقت شد که به تناسب رشد روزافزون علوم بشری و پیشرفت فن آوری، سیر صعودی بیماری های روحی و ناراحتی های روانی، تشنّج و اضطراب درونی نیز رو به افزایش است. توسعه نگرانی ـ که رهاورد زندگی ماشینی و معلول تمدن مادّی غرب است ـ چنان صاحب نظران را بیمناک ساخته است که آن را بزرگترین بیماری قرن نامیده اند و متأسفانه در سراسر دنیا، تشویش و اضطراب همچون وبا و طاعون به جان بشر افتاده و موجب بروز بسیاری از بیماری های جسمی و روانی گشته است و همه در پی سایبانی هستند تا در پناه آن از اشعه سوزان نگرانی و پریشانی در امان بمانند. نسل نگران و سرگشته که به دنبال گمشده خویش، یعنی آسایش و آرامش هستند و چون آن را با محاسبات مادّی نمی یابد به الکل و افیون و سایر عوامل تخدیرکننده پناه برده تا ساعتی را در بی خبری سپری کنند ولی بدیهی است که این عوامل، علاوه بر مقطعی بودن آن، عوارض زیانباری بر روح و روان آدمی می گذارد. راستی چرا با وجود پیشرفت علوم و فراهم شدن وسایل رفاه برای بشر و کامجویی از همه پدیده ها، به جای آنکه انسان ها را شادکام تر سازد آنها را فرسوده تر و بیمارتر کرده است؟ در پاسخ باید گفت: در باور و اعتقادات خلل ناپذیر دینی، انسان به گونه ای راهنمایی شده است که اولاً شخص، با ایمان به خداوند هرگز دستخوش این عوامل نمی شود؛ و ثانیاً دین اسلام، زمینه بروز این گونه پیامدها را پیشاپیش خشکانده است. با بررسی منابع غنی و اصیل اسلامی به دست می آید که افراد الهی و با ایمان به قدری عاشق حق و تسلیم اویند که در دنیا هیچ چیز را قابل ترسیدن نمی دانند، لذا اضطراب و نگرانی و دلهره و در نتیجه رنج و افسردگی و بیماری های روانی در آنها راه ندارد. حتّی مرگ را چون یک قدم و حرکتی برای وصول به محبوب و تولّدی دیگر برای حیات زندگی بهتر و گسترده تر می دانند عامل ترس و اضطراب نداشته، چون مرگشان هم در مسیر حق است و هرگز برایشان نگران کننده نخواهد بود. و از آنجا که انسان مجموعه ای از جسم و جان است و وجود او از دو بعد مادّی و غیرمادی شکل گرفته که به هم مرتبط بوده و از هم تفکیک ناپذیرند و انسان از جهت وجودی در نظام آفرینش، سنخ وجود خداست و بعد انسانی او الهی است لذا فطرتاً نیاز به معنویت دارد و همواره مایل است نیرویی فوق عالم ماده و طبیعت را بپرستد، و اسلام با معرفی خدای واقعی، مصداق و متعلق این نیاز و گرایش را معرفی کرده است. و با توجّه به این که دین اسلام برترین ادیان و کامل ترین آنهاست، لازمه دین کامل آن است که از هر آنچه نیاز بشر است غافل نباشد. و قرآن کتاب جاودانه ای است که همچون ریسمانی استوار و ناگسستنی، متزلزلان و نااستواران را برای رهایی از تزلزل و دست یافتن به دست آویزی استوار فرا می خواند و چشمه زار زلالی است که آگاهان، با بهره گیری از معارف آن، طراوت جان می گیرند. لذا به امنیت و آرامش، توجّه خاصی مبذول داشته و در آیات مختلفی نسبت به آن تأکید نموده است. امنیت و آرامش ریشه تمامی نعمت های مادّی و معنوی است و می توان گفت آرامش لازمه سعادت و رستگاری انسان هاست و در صورت فقدان آن جامعه روی سعادت و خوشبختی را نخواهد دید و متقابلاً ناامنی و اضطراب، یکی از بزرگ ترین بلاهای زندگی انسان ها بوده که عوارض ناشی از آن در زندگی فردی و اجتماعی کاملاً محسوس است. بدین جهت اسلام، خواهان برقراری آرامش و امنیت کامل در تمامی شئونات زندگی انسان است و تمامی دستورات اخلاقی و قوانین و احکام خود را بر پایه حفظ آن ارائه نموده است و با انجام فرامین الهی آبرو و حیثیت و آرامش افراد جامعه از هر نظر بیمه خواهد شد. آرامش موضوع بسیار جالب و بااهمّیتی است و در صورتی که عوامل مختلف آن عمیق و گسترده مورد بررسی قرار گیرد در جنبه های فردی برای خود شخص و هم در جنبه های اجتماعی برای جامعه مورد احتیاج و کارساز و رهگشاست؛ زیرا راه های رسیدن به امنیت و آرامش کامل که همان خوشبختی دنیا و آخرت است را بیان می دارد که همان آرمان جمیع جامعه بشری است. بر این اساس در این نوشتار به آیات قرآن و کلام نورانی معصومین و منابع اصیل اسلامی که در همه ابعاد زندگی، نقش هدایت گری و راهبردی دارد استناد شده تا روشن گردد که اسلام در بهداشت روانی و درمان نگرانی راهکارهایی ارائه داده که پس از قرن ها، امروزه علم روان شناسی همان را پیشنهاد می کند، و به عبارتی دیگر، شناخت معانی و حقایق قرآن کریم در زمره نخست علوم و معارف ارزشمند و ضروری انسان قرار دارد و انسان با شناخت کامل حقایق قرآنی و عمل به اوامر آن می توان در راه خیر و صلاح و صراط مستقیم گام بردارد و به حیات طیبه دست یافته و به سعادت و آرامش برسد. و خلاصه سخن آن که، در این عصر که وجود اضطراب و تشویش ها در اثر سستی روزافزون پایه های اعتقادات اصیل دینی و از طرفی سوءاستفاده از تمدن ماشینی از طرف دیگر، جوامع انسانی را به شدّت تهدید می کند. قرآن، یاد خداوند را تنها عامل آرام بخش دل ها معرفی می کند و اطمینان و آرامش قلب را در گرو توجّه به خدا می داند و قابل ذکر است که میزان آرامش قلبی هر کسی متناسب است با میزان توجّه او به خدا. دل هایی که از یاد خداوند غافل اند به سان زورقی که در سطح دریا با کوچک ترین نسیم به حرکت درمی آیند و با اولین موج متلاطم شده و غرق می شوند، اما کشتی های بزرگی که خود را به پایگاه محکمی بسته اند با شدیدترین توفان ها هم به تلاطم نمی افتند و از جای خود تکان نمی خورند. دل هایی که توجّه به خدا دارند در واقع خود را به پایگاه عظیم قدرت روحی و معنوی متصل کرده اند و تندباد حوادث قادر به ایجاد تلاطم در آنها نیست؛ چراکه این دل ها در عمق خود آرامشی عمیق و اطمینانی عظیم دارند و همواره روی دل به سوی حق دارند و درگاه الهی پناهگاه امن بندگان خداست که چون دست التجابه به سوی او دراز کنند به آرامشی که هیچ خوف و اضطرابی به آن آمیخته نیست دست می یابند و از اندوه ها و نگرانی ها رها می گردند. حال سعی بر آن شده که در این رساله به مدد خداوند، نظر اسلام را درباره این موضوع مهم ـ عوامل رسیدن به آرامش قلبی ـ به بحث گذاشته و نیز به حکم «تعرف الاشیاء بأضدادها» علل و عوامل اضطراب و نگرانی را بررسی کرده تا راه های رسیدن به آرامش قلبی دقیق تر شناسایی گردد. این رساله در سه فصل تهیه شده که فصل اول آن شامل کلّیاتی در باب آرامش و اضطراب می باشد. فصل دوم، از سه بخش تشکیل شده است که نخستین بخش آن اختصاص به اعتقادات و ایمان و رابطه آنها با آرامش دارد از آن جهت که ایمان و اعتقاد به خدا و روز آخرت، بینش و درک تازه ای به انسان می بخشد و روشن بینی خاصی به او می دهد و افق دید او را از زندگی محدود و مادی فراتر می برد و یگانه راه رسیدن به قله سعادت و نهایت آرامش، ایمان و عمل صالح است. کسی که ایمان به خدا دارد هیچ گاه مشکلات او را از پای در نمی آورد و دچار اضطراب و اندوه نمی شود و در نتیجه کمتر به آسیب های جسمی ناشی از بیماری های روحی مبتلا خواهد شد. در بخش دوم تأثیر عبادات، از جمله نماز، روزه، زکات، دعا، ذکر و یاد خداوند را در تحصیل آرامش بحث می شود. انسان نیایشگر که ارتباط با خداوند در قلب و دلش ریشه دوانده و با عبادت و بندگی به منبع رحمت متصل شده و از آن سیراب می گردد و هیچ قدرتی را غیر از قدرت خدا نمی شناسد و پیوسته فقط از آن قدرت مطلقه مدد و یاری می جوید بزرگ ترین بلاهای دنیوی نمی توانند آرامش او را سلب کنند. در بخش سوم تأثیر اخلاق، اعم از فضایل اخلاقی و رذایل اخلاقی در ارتباط با آرامش بحث می شود؛ چراکه یکی از مهم ترین مشکلات و معضلات جامعه بشری وضع نابه هنجار اخلاقی جوامع است، با اینکه مسائل اخلاقی از ضروری ترین امور زندگی بشر است اما انسان گاهی از ارزش های اخلاقی دور می شود و این امر او را دچار سرگردانی و آشفتگی و ناراحتی های روحی و روانی می سازد و برای نجات انسان از این تار درهم تنیده باید نگرشی به اخلاق و فضیلت های اخلاقی داشت. در فصل سوم به بررسی عوامل رفع اضطراب و نگرانی و شناخت واقعیت دنیا و معنای سختی و اثرات آن پرداخته شده تا بتوان بهتر با سختی ها مقابله کرد و آنها را مهار نمود. چنانچه فضلا و خوانندگان محترم، قصورات و لغزش هایی در این بحث مشاهده نمودند با سخاوت طبع درگذرند و عذر اینجانب را بپذیرند. امید است این مجموعه مورد توجّه و عنایت عزیزان قرار بگیرد و کمکی باشد در جهت رسیدن به آرامش. «آرامش و موفقیت جاودانه همواره همراهتان باد.»

نام پژوهشگر: محسن میرباقری