یکی از شهرهای قدیمی ایران که امروزه تنها نامی از آن در لابه لای کتب تاریخی برجای مانده، زرنج است که در دوران ساسانیان جزئی از بلاد پهناور سیستان بود. زرنج بین دو رود هیرمند در جنوب و نیشک در شمال، در محلی که امروزه آن را نادعلی می گویند، واقع بوده است. در اخبار فتوحات اولیه مسلمین از این شهر مکرر یاد شده است. زرنج در دوران عباسیان به واسطه به قدرت رسیدن خاندان صفاری شهرت یافت و در دوران فرمانروایی این خاندان از اهمیت ادبی نیز برخوردار شد. کرسی سیستان تا قرن چهارم هجری، از رونق و رفاه خاص برخوردار بود و در طی این قرون به عنوان مرکز بزرگ تجاری و بازرگانی شمرده می شد. نام زرنج تا اواخر قرن ششم هجری کاربرد داشت و جغرافی نویسان در قرون بعد آن را فقط با عنوان مدینه سجستان یاد کرد ه اند. علاوه بر حملات وحشتناک مغول و تیمور به زرنج، حوادث طبیعی همانند سیل و ریگ نیز نقش به سزایی در ویرانی این شهر داشتند.

کرج ابودلف در ایالت جبال و در حد فاصل بین همدان و اصفهان بوده، یعنی در منطقه ای که در حال حاضر در محدوده استان مرکزی و نزدیک اراک واقع است. از روزگار پیش از اسلام تا به امروز، نام آن با تغییراتی مواجه شده و امروزه به نام آستانه مشهور است. تجزیه و تحلیل های تاریخی نشان می دهد که این شهر در دوره فتوحات مسلمانان، دچار صدماتی شده و رونق اولیه خود را از دست داده است؛ اما درعصر خلافت عباسیان، به کمک خاندان عجل دوباره رونق گرفت. این شهر به مرکز حکومت این خاندان تبدیل شد و یک دوره آبادانی و توسعه را تجربه نمود. ولی به مرور زمان و در مسیر حوادث تاریخی ناحیه جبال، دستخوش تحول گردید؛ از دوره تسلط مغول، اهمیت خود را از دست داد و به روستایی ویران مبدل شد؛ اما از دوره صفویه دوباره روی به آبادانی نهاد. بررسی وضعیت دینی و مذهبی این شهر نشان می دهد که در برهه هایی تشیع در آن رونق داشته است و حتی برخی از حکمرانان بنی عجل به تشیع متمایل بوده اند. وجود بقاع متبرکه اولاد امام علی(ع) این موضوع را تأیید می کند. بازخوانی حیات مشاهیر این شهر نیز رونق علم و اندیشه در آن را نمایان می سازد. در منابع مختلف، بیش از هفتاد شخصیت کرجی یافت شده که بیشتر آنان محدث یا فقیه بوده اند. وجود این عده قابل ملاحظه از علماء و دانشمندان که برخی از آنان از برجستگی و شهرت فراوان برخوردار بوده اند، اهمیت علمی این شهر را در دوره هایی نمایش می دهد.

این پژوهش به بررسی و شناخت عوامل موثر آسیب رسان به بناهای تاریخی ایران از ظهور اسلام تا برآمدن مغولان پرداخته است. بر اساس بررسی های صورت گرفته، بناهای تاریخی ایران بر اثر عوامل طبیعی و انسانی آسیب دیده و گاهی به طور کامل تخریب گردیده است. بر خلاف پندار رایج، عامل انسانی که خود به عوامل سیاسی، اقتصادی، مذهبی و فنی دسته بندی می شود، بیش از عوامل طبیعی در این میان نقش داشته و بیشترین آسیب ها را به بناهای تاریخی ایران وارد ساخته است. از آنجا که تاریخنگاران یا گزارش تخریب ها را به صورت کلی بیان کرده اند و یا تنها به ثبت جزییات وقایع در برخی مناطق مهم نموده و باز به این دلیل که آن ها بیشتر به ثبت گزارش های مربوط به آسیب دیدگی بناهای مذهبی به ویژه مساجد اهتمام ورزیده اند و از ثبت دیگر ابنیه ای که طی این دوران آسیب دیده و ویران شده است، غافل مانده اند، آمار دقیقی از بناهای ویران شده طی این دوران نمی توان به دست آورد، اما نبود گزارش های کامل و جامع تاریخی در این باره، دلیل عدم وجود آسیب دیدگی بناها در گذر تاریخ نیست.

منظور از تاریخ نگاری محلی مجموعه آثاری است که درباره یک ناحیه یا شهر معین فارغ از زبان اثر یا نژاد مولف نوشته شده است. دراین پژوهش تاریخ های محلی خراسان وماوراءالنهر، انواع آنها وشرایط وعوامل موثر برتألیف آنها مورد بررسی قرار گرفته است. براین اساس، تاریخ های محلی به دو گروه تاریخ نامه های محلی وزندگی نامه های محلی تقسیم شده اند . از مجموع 46 اثر شناسایی شده در این دوره، 20 عنوان تاریخ نامه محلی(43%) و20 عنوان نیز زندگی نامه محلی (43%) وشش عنوان(14%) تاریخ های محلی ناشناخته هستند که نمی توان آنها را ذیل تاریخ نامه ها یا زندگی نامه های محلی قرار داد. براساس بررسی های صورت گرفته، از سده هفتم تا پایان عهد صفوی این آثار غالباً تحت تأثیر عوامل سیاسی به رشته تحریر درآمده اند؛ شرایط نابه سامان خراسان و ماوراءالنهر به هنگام هجوم مغول در سده هفتم ه.ق و تمرکز گرایی و ملی گرایی صفویان و درگیری های ایشان با شیبانیان وگورکانیان هند در سده دهم هجری از مهم ترین عوامل کاهش نگارش تاریخ های محلی در سده های مزبور به شمار می آید. به طوری که در این دو سده تنها 11 اثر تألیف شد که فقط 23% کل آثار را تشکیل می دهد. اما حمایت مادی ومعنوی ایلخانان وتیموریان وسلسله های محلی از مورخان وعلاقه ایشان به حفظ مآثرشان و برقراری شرایط نسبتاً پایدار سیاسی در مدت حکومت ایشان، از مهم ترین عوامل افزایش محلی نگاری محسوب می شود. در این دوره 21 اثر تألیف شد که45% آثار را شامل می شود و رشد دو برابری آثار را به نسبت دوره آشفتگی نشان می دهد.

غزنه از شهرهای ایالت زابلستان قدیم به شمار می رفت که در دوران پیش از اسلام مهد تمدن های مهمی چون یونانی، کوشانی و هپتالی بوده است. با فتح سیستان و زابلستان توسط سپاهیان مسلمان، این شهر به یک پایگاه نظامی تبدیل شد. خاندان لُویَکان از بقایای حاکمان پیش از اسلام، در سه قرن نخست هجری به عنوان خراجگذار صفاریان و سامانیان در حکومت غزنه و زابلستان باقی مانده بودند. این شهر در قرن چهارم هجری پایتخت حاکمان مسلمان شد و همسایگی با سرزمین هند، غزنه را به یک پایگاه نظامی برای حمله های مکرر به هند تبدیل کرد. غزنه در قرن پنجم به سبب حضور غزنویان، پیشرفت های چشمگیری داشت. سرازیر شدن غنایم و ثروت های بی شمار هند و ورود بردگان هندی، هم سبب رونق تجارت و اقتصاد غزنه می شد و هم نیروی انسانی لازم را برای حاکمان مسلمان تامین می کرد. در این دوره بناهای جدید و مجلل با سبک معماری اسلامی احداث گردید. حضور شاعران و ادیبان فارسی زبان در دربار غزنه، باعث ارتقاء سطح ادبی و فرهنگی آنجا شد. این شهر، در انتقال مفاهیم فرهنگ اسلامی و ادب فارسی به نواحی مسلمان نشین هند اهمیت بسزایی یافت. از قرن چهارم، به تدریج اسلام دین رسمی و غالب مردم غزنه شد. گروه هایی از غیر مسلمانان مانند یهودیان و مسیحیان نیز حضور داشتند. با ضعف حکومت غزنویان از اواخر قرن پنجم، سرانجام غزنه توسط غوریان تصرف و به آتش کشیده شد. این شهر نیمه ویران از یورش سپاه مغول نیز بی نصیب نماند. هم اکنون استانی با نام غزنی در افغانستان است که در فاصله پنج کیلومتری ویرانه های شهر غزنه قدیم قرار دارد

حمدالله مستوفی(680-750ق.) از مورخان و نویسندگان ایران در سده هشتم قمری، و یکی از افراد خاندان مستوفیان قزوین است که مدت ها متصدی حکومت آن شهر بودند، از مستوفی در تاریخ و ادب فارسی دو کتاب معتبر باقی مانده است؛ تاریخ گزیده که تاریخ عمومی از آغاز تا سال 730ق. است، این اثر گویا خلاصه و تقلیدی از کتاب جامع التواریخ خواجه رشیدالدین فضل الله همدانی می باشد و دارای اطلاعات ارزنده ای درباره حکومت های محلی تابع ایلخانان می باشد. ظفرنامه نیز اثری منظوم از مستوفی است، که به پیروی از شاهنامه فردوسی سروده شده است، و تاریخ اسلام را در 75000 بیت به نظم درآورده است. در این پژوهش سعی شده است تا با بیان ارزش های سیاسی و اجتماعی و ادبی این آثار و همچنین بررسی تاثیرات سیاسی و اجتماعی دوران ایلخانان بر مستوفی، شیوه تاریخ نگاری این نویسنده مورد بررسی قرار گیرد.

طائف یکی از سه شهر اصلی حجاز است که در فاصله هفتاد و پنج میلی جنوب شرقی مکه، در پشت کوه غزوان، در ارتفاع بیش از پنج هزار پایی از سطح دریا واقع شده است. طائف که در ابتدا «وج» نام داشت، دومین شهر حجاز پس از مکه بود و بت لات، یکی از بزرگترین بتهای اعراب در این شهر قرار داشت. قبیله ثقیف که پس از غلبه بر بنی عامر بن صعصعه بر طائف استیلا یافت، ساکنان اصلی شهر آن را تشکیل میداد. سیاست هوشمندانه اهل طائف در رابطه با دیگر شهرها و قبایل حجاز و حتی دولتهای حاکم اطراف شبه جزیره، در تحکیم هرچه بیشتر موقعیت این شهر تأثیر بسزایی داشت؛ بنابر همین سیاست، ثقفیان پس از ظهور اسلام تا حد امکان در برابر آن ایستادگی کردند و به خصوص بعد از سقوط مکه به سادگی حاضر به دست کشیدن از منافع خود نشدند و تنها هنگامی که موجودیت خود را در خطر دیدند، مسلمان شدند. طائفیان اگرچه دیر هنگام اسلام آوردند، اما پس از تسلیم در برابر آن تمام سعی خود را برای حمایت از این دین بکار بستند که وجود نام تعداد زیادی از افراد تأثیرگذار ثقفی در تاریخ صدر اسلام در منابع تاریخی شاهد این مدعاست. با وجود نقش مهم طائف و قبیله ثقیف در دوره جاهلی و صدر اسلام، آثار اندکی راجع به تاریخ آن نوشته شده است. یکی از این آثار کتابی است با عنوان «الطائف و دور قبیله ثقیف من العصر الجاهلی الأخیر حتی قیام الدوله الامویه»، تألیف عبدالجبار منسی العبیدی و پایان نامه حاضر عبارت است از ترجمه و تحقیق این کتاب. نویسنده محتوای اثر خود را در سه بخش کلی گنجانده که عبارت است از: طائف در دوره جاهلیت، طائف در دوره پیامبر (ص) و طائف در دوره خلفای راشدین. در خلال این سه بخش که هریک شامل چند فصل میشود، تاریخ شهر طائف و قبیله ثقیف در طی دوره زمانی مذکور مورد بررسی قرار گرفته است.

در این پژوهش، ضمن بررسی سیر نگارش مزار نویسی در ایران از حمله مغول تا پایان دوره صفویه، معانی لغوی و اصطلاحی مزار و مزارنویسی، دوره ها، علل ضعف و قوت، انگیزه ها و اهداف نگارندگان آن ها آمده است. هدف از نگارش این پایان نامه، انجام تحقیقی منظم در رابطه با مزارنویسی و معرفی برخی آثار در این زمینه می باشد. روش گردآوری مطالب این پژوهش، کتابخانه ای و بر اساس مطالعه نسخه های سنگی، چاپی و برخی کتاب های مرتبط بوده است. نتایج حاصل نشان می دهد نگارش کتاب های مزاریه در اواخر سده ی هشتم هجری و قرن نهم هجری به اوج خود رسید. اما از قرن دهم و با ظهور دولت صفوی کاهش یافت که عوامل فرهنگی و اجتماعی داخلی و خارجی در روند نگارش این آثار تأثیر فراوان داشته است. کتاب های مزاریه به روش های مختلفی مانند سالشمار، موقعیت مکانی و ... تدوین می شدند. مبالغه، زبان فارسی و گرداوری به روش تحقیق میدانی از مهمترین ویژگی های کتاب های مزاریه محسوب می شود.

این پایان نامه به معرفی بناهای تاریخی شهرستان خواف از صدر اسلام تا پایان دوره قاجار پرداخته است. معرفی بناهای تاریخی بر اساس مطالعات تاریخی و معماری در بخش های چهارگانه شهرستان انجام گرفته و دسته بندی بناها نیز در این پژوهش بر اساس بناهای مذهبی و غیرمذهبی صورت گرفته است. روش این پژوهش بر مطالعات کتابخانه ای و کارهای میدانی استوار است. بررسی ها نشان می دهد بیشترین بناهای تاریخی شهرستان خواف به ترتیب در بخش های مرکزی، سنگان، سلامی و جلگه زوزن قرار گرفته اند در حالی که تنوع بناهای تاریخی به ترتیب در بخش های سلامی، مرکزی، سنگان و جلگه زوزن مشهودتر است. اکثر بناهای تاریخی در دوره های قاجار، تیموری و صفوی و شاخص ترین آنها در دوره های سلجوقی، خوارزمشاهی و تیموری ساخته شده است. ساخت بناها رابطه تنگاتنگی با مرکزیت سیاسی و امنیت منطقه داشته است و عوامل طبیعی بویژه زلزله و طوفان و عوامل انسانی مانند نابودی بافت های تاریخی و کاربری نامناسب در نابودی آنها تأثیرگذار بوده است.

این پژوهش به بررسی جنبه های بصری و زیبایی شناسی آب در معماری اسلامی تا ابتدای قرن 10هـ ق پرداخته و روش آن بر مطالعات کتابخانه ای استوار بوده است? در معماری اسلامی آب در قالب عناصری چون حوض، کانال آب و فواره در طراحی کلی بنا ظاهر شده و از سبک های مشخصی همچون بناهای جزیره ای میان آبگیر؛ حوض های برابر عمارت؛ حوض های زیر گنبد؛ حوض های مرکزی؛ فواره های عمودی، مایل، درختی و مجسمه ای؛ نهرهای راست گوش و متقاطع در فضاهای داخلی و خارجی؛ بناهای مشرف بر رودخانه و طرح سلسبیل پیروی می کند. این طرح ها ابتدا در سطح وسیعی در سامرای عباسی به نمایش گذاشته شد و پس از آن در بسیاری از سرزمین های اسلامی از شرق تا غرب تکرار شد و به تکامل رسید. طرح های آب به بهترین نحو با ایده تقارن و تناسبات هندسی در معماری اسلامی هماهنگ شد و اشکال بسیار زیبایی را خلق کرد. این اشکال که ضمن تامین نیازهای رفاهی و شرعی، اغلب آگاهانه جنبه ای نمادین و تزئینی داشته، به طور برابر از اسلام و تمدن های پیش از آن تاثیر پذیرفته بود.

زمانی که اصفهان پس از حمله محمود افغان در بوته فراموشی به سر می برد و در تمامی زمینه ها دچار انحطاط و عقب ماندگی شده بود، شخصیّتی مدبّر و ثروتمند به نام محمّدحسین خان صدراصفهانی در سال اوّل تاجگذاری آقا محمّد خان 1210ق (1174ش/1796م) به حکومت اصفهان منصوب شد. وی به تقلید از سلاطین صفوی اقدامات عمرانی زیادی در اصفهان صورت داد که بزرگترین آن، به نقل بیشتر مورخان، بنای مدرسه صدر بود. این نهاد آموزشی بین سالهای (1234-1239ق) (1197-1202ش/1819-1824م) و در ایّام صدراعظمی محمّدحسین خان در دربار فتحعلی شاه تأسیس شد. محمد حسین خان صدر فرصت تکمیل بنا در سالهای آخر عمر خود را به دست نیاورد و ساخت بنا نیمه کاره رها ماند و فقط یک طبقه از مدرسه آن هم بدون کاشی کاری و تزئینات ساخته شد و حتی صیغه وقف هم جاری نشد که این مسأله باعث مشکلات بسیار زیادی گردید. امین الدوله فرزند محمدحسین خان صدر هم کاری از پیش نبرد و به دلیل کثرت مشاغل درباری و اوضاع نابهنجار اصفهان نتوانست صیغه وقف را بر مدرسه جاری کند و تنها ثلث اموالش را جهت اتمام مدرسه صدر در نظر گرفت. علی محمدخان نظام الدوله فرزند امین الدوله هم کاری نکرد تا اینکه فرزندانش در سال 1291ق (1253ش/1874م) صیغه وقف را خواندند و این سرآغازی بود بر شروع فعالیت آموزشی مدرسه صدر اصفهان. شکوه و عظمت مدرسه صدر باعث رکود بسیاری از مدارس اصفهان گردید. در حالی که بسیاری از حجره های مدارس خالی از طلبه بودند، بر سر اقامت در حجره های مدرسه صدر نزاع و کشمکش وجود داشت. نفوذ سیاسی و اقتصادی خاندان صدر، موقوفات و رقبات زیاد مدرسه، وجود مدرسّان مشهور و توانمند، شهریه زیاد طلّاب ، تدریس دروس مختلف از فقه و اصول، حدیث و تفسیر گرفته تا فلسفه، منطق، نجوم، ریاضیات و طب و تنوع اساتید در این نهاد آموزشی، همگی از عوامل رونق مدرسه صدر بود. در حقیقت زمانی که تدریس علوم عقلی مثل فلسفه و حکمت در مدارس عصر قاجار با تهمت کفر، الحاد و زندقه همراه بود، مدرّسان مدرسه صدر احیاگر مکتب فلسفی ملّا صدرا در اصفهان بودند.

حوادث و بلایای طبیعی به مجموعه حوادثی گفته می شوند که منشأ انسانی ندارند و معمولاً غیر قابل پیش بینی اند. این حوادث ‏شامل زلزله، سیل، طوفان، رعد و برق، خشکسالی، قحط و بیماری های واگیردار هستند.‏ در سده اول تا هفتم هجری حوادث طبیعی نسبتاً زیادی در ایالت جبال روی داده است. وقوع این قبیل حوادث که گاهی ‏اوقات مانند زلزله و سیل ناگهانی بود و گاهی اوقات مانند خشکسالی و قحط سیر تدریجی داشت با به جا گذاشتن آثار منفی ‏چون مرگ و میر زیاد، کاهش جمعیت، افزایش قیمت ها و دزدی و غارت، همیشه تهدیدی برای زندگی مردم محسوب می شدند.‏ اقداماتی که از سلاطین، امرا و بزرگان برای پیشگیری از وقوع حوادث طبیعی این دوره یا کاستن از مشکلات پس از وقوع ‏آنها گزارش شده، از قبیل حفر قنات و ساخت سد فرستادن آذوقه و بازسازی خرابی ها است که علی¬رغم این اقدامات انجام ‏شده، می توان گفت در این زمینه عملکرد ضعیفی داشتند. ‏ از عواملی که در این عملکرد ضعیف موثر بوده است؛ منفعت طلبی، خوشگذرانی، بی توجهی به امور مردم، مستبد بودن و بی ‏خبری از ماهیت چنین پدیده هایی را می توان برشمرد.‏ ‎

عوامل مختلفی در انتخاب نام افراد تأثیرگذار است. این موضوع اندیشمندان علوم اجتماعی را برآن داشته است تا با بررسی اسامی افراد یک جامعه به شناخت ابعاد تازه ای ازآن جامعه دست یابند. هدف از این پژوهش آن است تا با بررسی اسامی افراد در دوره زمانی حدود 113 سال- از ریاست عبدالمطلب بر قبیله قریش تا رحلت پیامبر(ص)- به اطلاعات تازه ای از جامعه مکه در عصر مقارن ظهور اسلام دست یابد. برای این منظور ابتدا اسامی افراد از منابع مختلف تاریخی مانند نسب نامه، سرگذشت نامه ها و طبقات استخراج، سپس با کمک کتاب های لغوی معنایابی و در گروه های مختلف دسته بندی شد. در آخرین مرحله داده های به دست آمده با توجه به آمار هریک از اسامی و همچنین اطلاعاتی که از اوضاع فرهنگی و اجتماعی مکه در دوره مذکور گردآوری شده بود، تحلیل گردید. بر این اساس دانسته شد داشتن بعضی صفات مانند سخاوتمندی، هوش، توانگری و برتری از ویژگی های مطلوب برای مردان و زنان بوده است. از اسامی مذهبی و نام هایی که دارای معنای شجاعت، ریاست، هدیه و آرزو برای طول عمر بود به اهمیت و صفات مطلوب مردان پی برده شد. همچنین از نام های زنان که دارای معنای زیبایی، آرامش بخشی و آرزو برای فرزندآوری است، به نگرش جامعه آن دوره درباره زنان دست یافته شد. در این پژوهش با توجه به سخنان پیامبر(ص) درباره نامگذاری افراد و همچنین نام هایی که توسط ایشان بعد از گروش افراد به اسلام تغییر یافته بود، به الگوی نامگذاری افراد در اسلام نیز پرداخته شده است.

بلایای طبیعی به حوادثی غیرقابل پیش بینی اطلاق می شود که منشأ انسانی ندارد. یافته های پژوهش حکایت از آن دارد که این مقطع از تاریخ خراسان (قرون7ـ 14ق) حوادث و بلایای زیانباری را تجربه کرده که نتایج و پیامدهایی از جمله کاهش جمعیت و مهاجرت را در پی داشته است. واکنش دولتمردان و حکمرانان نسبت به کاهش پیامدهای ناشی از حوادث و بلایای طبیعی را با توجه به مستندات تاریخی می توان ضعیف ارزیابی کرد. در این پژوهش همچنین به بیان پیامدهای اجتماعی، سیاسی، اقتصادی و فرهنگی این بلایا و عملکرد دولتمردان با روش توصیفی ـ تحلیلی پرداخته شده است.

چکیده ندارد.