از زمان شاه عباس بزرگ که تجارت ایران و اروپا پررونق شد و ایران صفوی به واسطه جنگ های دائمی که با همسایه غربی می کرد، در اروپا مشهور و محبوب گشت، تاجران و سیاحان و مبلغان بسیاری روی به این کشور آوردند، و آثاری از خود بر جای گذاشتند که یکی از منابع مهم عصر صفوی (1135-906ه/1722- 1501م)، گردید. برخی از این سفرنامه نویسان با تسلطی که بر زبان های شرقی و به ویژه فارسی داشتند، موفق شدند که از وضعیت دربار ایران در عصر صفوی، تصویری نسبتا واضح به ذهن خوانندگان امروز انتقال دهند، این سیاحان در باب انعکاس آداب و رسوم، عقاید و فرهنگ مردم ایران و دربار این عصر، مطالب بسیار جالب و خواندنی را ارائه دادند که برای مطالعه فرهنگ و تمدن آن عصر لازم است. این پژوهش علاوه بر بررسی آداب و رسوم اجتماعی ایران عصر صفوی به تبین جنبه های مثبت و منفی عادات و رسوم ایرانی از نگاه سیاحان پرداخته است. در خاتمه به این نتیجه رسیدیم که سفرنامه ها برای بررسی اوضاع اجتماعی ایران مناسب است.

با توجه به جایگاه و اهمیت کاروانسرا در امور تجاری، بازرگانی و معماری تاریخ ایران، نگارش این رساله در پاسخ به چگونگی کارکرد کاروانسرا در دوره صفویه است. توسعه کاروانسراها در پی وحدت سیاسی و مذهبی حکومت صفویه و ارتباط صفویان با کشورهای اروپایی، فرضیه اصلی پژوهش را دربر می گیرد. در پژوهش از روش تحقیق تاریخی، شیوه گردآوری اطلاعات از کتابخانه ها و در مواردی اندک از تحقیق میدانی استفاده شده است. بیشتر مآخذ رساله، سفرنامه های اروپاییان است که در این دوره به دلیل شکوه و عظمت ایران در جهان، به ایران آمدند. صفویان با آبادانی کشور، گسترش تجارت داخلی و خارجی و با ساخت و بازسازی شبکه راهها و کاروانسراها، که در واقع کلید پیشرفت تجارت از نظر شاهان به ویژه شاه عباس اول و دوم بود، به نوعی، هویت و استقلال ایران را که در اثر حمله اعراب و حاکمیت ترکان و مغولان تحقیر شده بود، احیاء کردندو با انسجاممذهبی، اجتماعی و سیاسی مردم در شهرها و روستاها، تمدن ایرانی را بخصوص در معماری و شهرسازی گسترش دادند. شکل گیری کاروانسرا، توسعه آن در دوره صفویه و کارکرد، نتایج و دستاوردهای آن و همچنین نقش شاهان در این باره، چهارچوب اصلی رساله است.

هر زبان پویا همواره کلماتی را به زبانهای دیگر وام داده ، متقابلاً الفاظی را از آنها اخذ نموده است. زبان فارسی نیز از این قایده مستثنی نبوده ، ضمن گرفتن لغاتی از دیگران، کلماتی را نیز به آنها ارایه نموده است، لیکن آنچه مهم به نظر می رسد این است که در بین محققان و علمای زبان فارسی - آنگونه که شایست? آن می باشد - توجهی به وجود کلمات فارسی در دیگر زبانها نشده ، تحقیقی جامع در این مورد صورت نپذیرفته است. این موضوع از آن جهت اهمیت دارد که می توان ورود کلمات یک زبان به زبان دیگر را نشان دهنده تأثیر فرهنگی آن زبان بحساب آورد. بر این اساس این رساله سعی دارد لغاتی را که زبان فارسی به زبان عربی وام داده و نویسنده معجم "تاج العروس من جواهر القاموس" به فارسی بودن آنها اشاره کرده است مورد بحث و بررسی قرار دهد و برای اثبات ورود و به کارگیری این کلمات و تأثیر فرهنگی که این واژه ها از خود بر جای گذاشته اند نمونه های تاریخی را از بین کتابهای مختلف عربی ارایه نماید.

چکیده تاریخ نگاری که همواره در طی زمان به حیات خود ادامه داده و با فراز و نشیب ها همراه بوده است، در عصر مشهور صفویه نیز به روند خود ادامه داد و خود را بیش از پیش نمایان ساخت. در این دوره از تاریخ ایران کتب متعددی با روش های مختلف تاریخ نگاری به قلم نویسندگان ایرانی و خارجی به رشته تحریر درآمدند و از این لحاظ نسبت به سایر حکومت های ایران دارای امتیاز خاص است. در این برهه از تاریخ ایران، از یک سو تاریخ نگاری نسبت به ادوار سابق پیشرفت چشم گیری داشت و از سوی دیگر کتب مذهبی و اعتقادی شیعی نیز در دفاع از مذهب صفویه در مقابل سایر مذاهب به نگارش در آمدند. علاوه بر آن در این عصر در سایر زمینه ها نیز تصانیف بی شمارند. بنابراین می توان گفت که نویسندگی در این زمان رو به ترقی نهاد و به همین دلیل از این دوران نسبت به سایر حکومتگران بر ایران، بیشترین کتب به یادگار مانده است. اما شیوه تدوین کتب تاریخی در طی این عهد، از ابتدا تا زوال بر یک رویه ی ثابت نبوده است. اما به طور کلی می توان گفت که در تمامی کتب این عهد نوعی طرفداری از صفویان، پادشاهان آنان و دین و اقداماتشان به چشم می خورد. همچنین بکارگیری صناعات ادبی و سخن پردازی های فراوان و تمجید و ستایش های غلوآمیز نمونه های بارز از ویژگی های تواریخ دوران صفویه است که سبب شد تا تاریخ نگاری صفویه را به شیوه ای خاص گراید. سبک تألیفات مورخان این عهد نسبت به سایر کتب ما قبل خود تفاوت بارز دارد. تاریخ نویسندگی در ایران عهد صفوی، بخش پر اهمیت و جذاب در زمینه تاریخ عمومی تفکر و فرهنگ ایران به شمار است. همین اهمیت سبب آن شده تا پژوهشگران توجهی ویژه به پژوهش در زمینه های گوناگون تاریخ عصر صفویان داشته باشند. تفصیل مطالب فوق در طی فصول ارائه می گردد.

اقتدارگرایی یکی از انواع حکومت هایی است که در تاریخ سیاسی بسیاری از کشورهای جهان حاکم بوده است. اقتدار سیاسی در تاریخ ایران به صورت استبدادی، تک محورانه و منفعت طلبانه بوده است. ریشه های عمیق اقتدار سیاسی در حکومت های ایرانی را بایست در متن فرهنگ و اجتماع ایرانیان در طول تاریخ جست. هدف از ارائه ی این پایان نامه بررسی نمودهای اقتدارگرایی در حکومت شاه عباس اول (996-1038 ه.ق) و ارتباط آن با حوزه ی فرهنگی و اجتماعی ایرانِ عصر او و حتّی پس از دوران او می باشد. این پژوهش ترسیمی از زندگی شاه عباس اول نیست، بلکه نگاهِ اقتدارگرایانه به حکومت 42 ساله ی او می باشد. از آن جا که مهم ترین عنصر اقتدارگرایی در حکومت ها استبداد است، در این پژوهش به این موضوع نیز توجّهی ویژه شده است. شاه عباس اول مقتدرترین و مستبدترین پادشاهان ایرانِ پس از اسلام است که تأثیرات زیادی را از نظر قکری و روانی در جامعه ی ایرانی به جای گذاشته است. اقتدارگرایی در حکومت او باعث شد که همه ی افراد ملزم به داشتن نگاه و اندیشه ی تک بُعدی باشند. این کار پژوهشی به روش کتابخانه ای از منابع دست اول و دوم تهیه شده است. با گردآوری و تحقیق در منابع عصر عباس اول زمینه ها، نقش و پیامدهای اقتدار سیاسی در حکومت او بررسی شده است. یافته های حاصل از این بررسی نشان که حکومت شاه عباس اول اقتدارگرایی مطلق بوده است. سردار کُشی، فرزند کُشی، مجازات های سبعانه، اجبار عمومی برای برگزاری جشن ها، استفاده ی ابزاری افراد بسیار در شکارگاه ها، قتل عام ها، تفرقه افکنی و ترویج فرهنگ تملّق و چاپلوسی و خرافه پروری از مهم ترین نمودهای اقتدارگرایی در حکومت شاه عباس اول بوده است. بنابراین علی رغم برخی دیدگاه های افراطی و عجولانه نسبت به حکومت شاه عباس اول، معضلات و مشکلات فرهنگی و اجتماعی بسیاری در دل این حکومت روئید و شاخ و برگ هایش در دوران های پس از او نیز سَر برآورد.

شاه اسماعیل اول به عنوان بنیانگذار سلسله ی صفوی یکی از مقتدرترین پادشاهان صفوی بوده است. در این تحقیق به روش کتابخانه ای نقش اقتدار سیاسی وی در دوره ی حکومتش مورد کنکاش قرار گرفته، در ساختار سیاسی عصر شاه اسماعیل اول، شاه در رأس هرم قدرت قرار گرفته که شکل خاصی از اقتدار سیاسی را به وجود آورده بود زیرا شاه اسماعیل با بهره گیری از مبانی، الگوها و آرمان های تشیع و تصوف سعی کرد مدلی نوین از سلطنت را ارائه کند. وی در مملکت ایران یک حکومت شیعی برپا کرد و با در اختیار گرفتن مرجعیت معنوی به صورت توأمان از اقتدار مذهبی و سیاسی برخوردار گردید و حکومتی شکل داد که تا حد زیادی مقتدر و مطلق بود. وی از نظر مریدانش تجلی زنده ی الوهیت و سایه ی خدا بر روی زمین قلمداد می شد و از این منظر شاه به عنوان نماینده ی امام مهدی(ع) از سایرین، به سرچشمه ی حقیقت مطلق نزدیک تر و نافرمانی از اراده ی ملوکانه ی وی، گناه محسوب می گردید. درنتیجه قدرت شاه مطلق و رابطه ی میان حکومت و مردم اقتدارگرایانه شد.که نتیجه ی اجتناب ناپذیر این امر پیامدهای هم-چون استبداد و خودکامگی، خشونت، حاکم شدن فرهنگ آمریت، تملق گویی و چاپلوسی... در جامعه بوده است.

مسجد به عنوان پایگاه دینی،اجتماعی و سیاسی،از زمان صدر اسلام تا کنون از مشروعیت والایی در جامعه ایران اسلامی برخوردار است و طبیعی است درجه این اهمیّت در دوره هایی که حاکمیت دینی نیز وجود داشته بیشتر بوده،عصر قاجارها سرآغاز دوران جدیدی در ایران است که در بررسی تاریخ شهر زنجان-که شکوفایی و اهمیّت سیاسی خود را به عنوان کرسی منطقه،مدیون حکومت قاجارهاست و به دلایلی نظیر قرار گرفتن در مسیرهای ارتباطی جاده ابریشم و مهم ترین دروازه ی ورود به آذربایجان و شهر تبریز محل استقرار نایب السلطنه قاجار،از اهمیّت زیادی برخوردار بوده است-در این دوره باید به دقت مورد توجه قرار گیرد. این فضای مذهبی چنان در عقاید مرسوم جامعه ریشه دوانده بود که یکی از یادگارهای شاهان قاجار، شاهزادگان،افراد متمول و ذی نفوذ شهر و مجتهدین طراز اوّل و حتی حاکمان شهر که از شاهزادگان و خاصان نزدیک سلسله ی قاجار بوده اند؛بنا و یا احیاء مساجد و اختصاص موقوفات بوده است،چنانچه پس از بنای مسجد جامع به دستور عبدالله میرزای دارا،مساجد دیگری توسط گروههای نامبرده ساخته شدند که همگی نشانگر فرهنگ غنی مذهبی در دوره قاجار در شهر زنجان بوده است. این پایان نامه درصدد است با بکار گیری روش مستند نگاری تاریخی و رجوع به منابع معتبر و پرونده های موجود،خواننده را با جوّ طبیعی،مذهبی و فرهنگی آن دوره به صورت نسبتاً جزیی آشنا کند و بر خلاف پژوهش ها و مقالات موجود،نه به صورت جزئی بلکه به صورت جامع تا جایی که دسترسی به منابع برای محقق ممکن بوده،تاریخ مساجد شهر زنجان در دوره قاجار را از ابعاد موقعیت جغرافیایی،تاریخی،هنر و معماری مورد نظر قرار دهد.

سلطان سلیم دوم عثمانی، تنها فرزند باقی¬مانده از سلطان سلیمان اوّل (مشهور به قانونی) است که همانند برادران خود، مصطفی و بایزید کشته نشد و مثل برادران دیگرش، محمّد و جهانگیر، به مرگ زودرس مبتلا نگشت. بدین ترتیب از میان فرزندان ذکور سلطان سلیمان، نالایق¬ترین ایشان بر تخت سلطنت دولتی نشست که قلمرو آن در نتیجه¬ی فتوحات پدر و اجدادش، از یک سو، از میانه¬ی قاره¬ی اروپا تا سواحل دریای مازندران کشیده شده بود، و از دیگر سو، از جنوب شبه¬جزیره-ی عربستان تا شمالی¬ترین سواحل دریای سیاه و دریای آزوف به اضافه¬ی شبه¬جزیره¬ی کریمه و بلاد قفقاز و بخش¬هایی از ایران امتداد یافته بود. تنها نقطه¬ی قوت عصر سلیم دوم را، ابقای سوکوللی محمّدپاشا در سمت صدارت عظمای دولت عثمانی دانسته¬اند که در واقع سلیم، او را نیز از پدر به ارث برده بود. غیر از آن، این دوره¬ی هشت ساله را عصر آغاز انحطاط امپراتوری عثمانی در نظر می¬گیرند. دلایل این امر نیز متعدد است که از آن جمله می¬توان فساد اخلاقی و ناتوانی شخص سلطان در اداره¬ی امور، انحطاط سیستم دیوان-سالاری عثمانی، دخالت زنان حرم در امور دولت، شورش ینی¬چری¬ها که سپاه برگزیده¬ی امپراتوری بودند، و شکست در نبرد بزرگ دریایی لپانتو را می¬توان برشمرد.

رساله ی حاضر به بررسی تأثیر معنوی، فرهنگی و سیاسی شیخ صفی الدین اردبیلی بر اقوام آناطولی می پردازد. شیخ صفی الدین اردبیلی (735-650ه.ق) از عرفای به نام دوره ی ایلخانی بوده است که طریقت صفویه را در اردبیل تأسیس کرد، طریقت او توانست در داخل و خارج قلمرو ایلخانان و حتی در درون دربار و تشکیلات دولتی، نفوذ کند. یکی از مناطق تحت نفوذ معنوی شیخ، منطقه ی آناطولی بود که شیخ مریدان بی شماری در آنجا و در میان ترکمانان تربیت کرد. ترکمانان آناطولی که بعدها تحت عنوان "قزلباشان" جزء ارکان و پایه های مهم و قدرتمند دولت صفویه گردیدند، به لحاظ معنوی، فرهنگی و سیاسی تحت تأثیر و از مریدان شیخ صفی-الدین اردبیلی بوده اند. این ترکمانان بعد از مهاجرت به آناطولی تحت تأثیر طریقت های صوفیه قرار گرفتند و در زمان شیخ صفی الدین مجذوب خانقاه اردبیل گردیدند. این پژوهش در پی آن است که به نحوه ی ارتباط و تاثیر شیخ صفی الدین بر این ترکمانان و جنبه های مختلف این رابطه پی ببرد، در این مسیر، علاوه بر بررسی جنبه های مختلف زندگانی شیخ صفی الدین، راه های نفوذ شیخ صفی الدین در میان ترکمانان نیز تبیین می شود تا از خلال آن ها به تجزیه و تحلیل تأثیر شیخ صفی الدین بر اقوام آناطولی پرداخته شود. به طور طبیعی کنکاش در احوال شیخ صفی الدین به عنوان جد اعلای شاه اسماعیل اول، موسس سلسله ی صفویه، موضوع را علاوه بر جنبه های معنوی و فرهنگی، حائز اهمیت سیاسی نیز خواهد نمود.

صفویه یکی از با اهمیت ترین سلسله های تاریخ ایران است. شاه عباس اول پنجمین و مهم ترین پادشاه عصر صفویه بوده است. آداب و رسوم اجتماعی در عصر شاه عباس اول که مسئله ی کانونی این تحقیق بوده، با استناد به منابع دست اول و سفرنامه های آن دوران مورد بررسی قرار گرفته است؛ زیرا منابع دست اول بیشتر ذکر مسائل درباری و شاهی بوده و کمتر به آداب و رسوم اجتماعی توجه نموده است، بنابراین سفرنامه ها که اکثرا ذکر آداب و رسوم اجتماعی می باشد، نیز در این تحقیق مورد بررسی قرار گرفته است. آداب و رسوم اعمالی هستند که عموما قانون آ ن ها را وضع نکرده است و شامل شیوه های زندگی، عادات و رسوم خاص یک ملت، مردم یا یک جماعت می شود. یافته های این تحقیق: با توجه به وجوه مختلف آداب و رسوم اجتماعی عصر شاه عباس اول از اعتقاد به خرافات و ساعت سعد و نحس تا آداب و رسوم پوشاک و زینت آلات بانوان، خوراک، هنر و موسیقی تا آداب اعیاد مذهبی و ملی و غیره ی آن عصر مورد کنکاش و پژوهش قرار گرفته است و مشخص گردیده است که شاه عباس اول به آداب و رسوم مملکت ایران توجه داشته و آنها را به نحو مطلوبی برگزار می کرده است، اما برخی از این رسوم از جمله جشن آب پاشان، مهرگان، گل سرخ و امثال آنها با گذشت زمان به فراموشی سپرده شده است. همچنین با توجه به اینکه در عصر این پادشاه مملکت ایران دارای مذهب تشیع بود، اعیاد مذهبی نیز به شکوه مراسم ملی برگزار می گردید.