چکیده واقعه کربلا به سبب جایگاه ویژه آن در طول تاریخ اسلام، همواره مورد عنایت بسیاری از مورخان بوده است، اما با گذشت زمان و گسترش مراسم عزاداری و سوگواری تحت تأثیر اوضاع اجتماعی و سیاسی، برداشت های متفاوتی از این واقعه شده و یا بر برخی از برداشت ها تأکید گردیده است. یکی از مهمترین و مشهورترین ابعاد واقعه عاشورا بعد سوگوارانه این حادثه با تکیه بر حضور و نقش کودکان و نوجوانان کربلاست. اهمیت این بعد از واقعه به حدی است، که بازخوانیِ این حادثه بدون توجه به بعد سوگوارانه آن، روایت تاریخ عاشورا را روایتی بی روح ، جامد و فاقد هرگونه عنصر محرک عواطف و احساسات می سازد، اما هرچه در بستر زمان از این واقعه فاصله گرفته شده، به سبب عوامل متعدد، این بعد به عمده ترین و شایع ترین قرائت حاکم در محافل عزاداری شیعی تبدیل شده است. بر این اساس، در این پژوهش، با استفاده از رویکرد تاریخی، ضمن تحلیل متون تعزیه و بکارگیری رویکردی تطبیقی، تصویر کودکان و نوجوانان کربلا در منابع تاریخی با تعزیه های عصر حاضر مطابقت داده شد. بر مبنای این روش مشخص گردید که در مقایسه با منابع تاریخی، تعزیه ها به دلیل تأثیرپذیری از اساطیر و آداب و رسوم ایرانی و همچنین برخورد عاطفی صرف با مقوله عزاداری تصویری متفاوت با منابع تاریخی از کودکان و نوجوانان کربلا ارائه داده اند. واژگان کلیدی: امام حسین (ع)، عاشورا، کودکان و نوجوانان کربلا، تعزیه

چکیده رفتار سیاسی نخبگان فرهنگی به لحاظ تأثیر و الگو سازی در جریان ها ی تاریخی حائز اهمیت فراوان است. با توجه به اینکه دوره اموی هم زمان با شکل گیری نحله ها و گروه های مختلف فرقه ای و سیاسی است، نخبگان فرهنگی با عملکرد خود به صورت مستقیم یا غیر مستقیم هدایت این گروه ها و در حقیقت جامعه را بر عهده داشتند. قابل ذکر است که نوع رفتار سیاسی نخبگان فرهنگی با حاکمیت سیاسی اموی با توجه به سه عامل علایق مذهبی، قومیت و منزلت اجتماعی سنجیده شده است و بر این اساس نخبگان فرهنگی در چهارسنخ موافق، مخالف، بی طرف و مذبذب دسته بندی شده اند. در پژوهش حاضر با رویکردی توصیفی- اکتشافی و دسته بندی و طبقه بندی اطلاعات به قصد سنخ شناسی نخبگان فرهنگی اقدام شده است. بر این اساس با استفاده از منابع تاریخی ، ادبی ، انساب و طبقات به استخراج اطلاعات و در نهایت با چالش داده ها به مقایسه و بررسی کمّی داده های آماری پرداخته شده است. با توجه به نتایج بدست آمده از پژوهش ،ادبیات همگام با علوم رایج این دوره( علوم اسلامی )رشد کرده و شاعران بار اصلی ادبیات را به دوش می کشیدند، بیشتر شاعران این دوره از قوم عدنانی و از طبقه متوسط جامعه بودند، این در حالی است که حضور کم رنگ موالی در عرصه شعر و شاعری و خطابه قابل تأمل است .اما از سو ی دیگر موالی پا به پای اعراب عدنانی و قحطانی در علوم اسلامی ( فقه ،حدیث،قرآن و تفسیر ) فعالیت می کردند و گاه نیز در این علوم پیشرو بودند، به طوری که بیشترین آمار را در چهار سنخ رفتاری به خود اختصاص دادند. نخبگان فرهنگی، دوره اموی، شاعران، مغنیان، خطیبان، کاتبان، فقهاء ، محدثان، قاریان، مفسران .

بی تردید اولین و معتبر ترین منبع در مطالعه تاریخ صدر اسلام و سیره پیامبر اکرم(ص)، قرآن کریم است. نظر به اهمیت روایات شأن نزول آیات قرآن کریم در فهم و تفسیر شرایط تاریخی صدر اسلام، راویان این گزارشات نیز از جایگاه وی‍‍ژه ای برخوردار خواهند شد. مطالعه ویژگی های فردی و اجتماعی راویان می تواند به روشن شدن برخی ابهامات در گزارشات آنها و تکمیل مطالعات تاریخی مربوط به آن عصرکمک کند. این رساله با رویکرد توصیفی و با بهره گیری از روش های آماری، به مطالعه در شرح احوال اصحاب راوی شان نزول آیات سیره پرداخته و به دنبال بررسی یک ارتباط منطقی بین راویان و روایات نقل شده توسط آنها می باشد. راویان شأن نزول آیات سیره نبوی(ص) جامعه ای 62 نفره راتشکیل می دهند که بر اساس 4 شاخصه جنسیت، سن، وابستگی قبیله ای و جایگاه سیاسی، تفکیک شدند. از سوی دیگر، آیات سیره نبوی(ص) نیز در پنج موضوع(سیاسی، اقتصادی، نظامی، اخلاقی و شخصی و خانوادگی) و دو نوع(فردی و اجتماعی) دسته بندی شد. در نهایت میزان تاثیر هریک از شاخصه ها ی مورد نظر بر نقل روایات سیره، با ارائه آمار مربوط به هر بخش در قالب جداول و نمودارها سنجیده شد.

مختار ثقفی یکی ازافراد تاثیر گذار، در تاریخ شیعه است که زندگی او در هاله ای از ابهام قرار گرفته است. قیام مختار نقش بسیار مهمی در باور اعتقادی شیعه داشته و در سینه ها و خاطره ها و نوشته ها ، هماره جای خود را حفظ کرده است. بررسی نهضت وی هم برای دوستدارانش و هم برای منتقدینش ضروری است ،چرا که عده ای معتقدند او برای انتقام خون حسین بن علی(ع)، قیام کرد؛ این عده او را تبدیل به قهرمان کرده اند.گروهی دیگر به ذم او پرداختند و وی را هواخواه قدرت می دانند. قیام مختار، جای ویژه ای در متون انقلابی شیعه دارد و هر جا سخن از انقلاب عاشورا رفته، قیام او ضمیمه آن است. به تدریج، مختار و قیامش، موضوع بسیاری از کتابها گشت ، یک بخشی از این کتابها که به صورت اختصاصی به مختار پرداخته است، مختار نامه ها هستند. آنچه که مقرر است در این پژوهش بدان پرداخته شود، این است که شخصیت واقعی مختار در تاریخ با مختار مختارنامه ها، چه شباهتها و چه تفاوتهایی دارد. در ضمن این بررسی به دو سوال مهم پاسخ در خور داده خواهد شد : 1- چه تفاوتهایی بین شخصیت واقعی مختاردر تاریخ و مختار درمختارنامه ها وجود دارد؟ 2- چه شباهتهایی بین شخصیت واقعی مختار در تاریخ و مختار در مختارنامه ها وجود دارد؟ قاعدتا پرسشهای این پژوهش، مبتنی است بر تحقیق و تطبیق جامعی در کتب تاریخی و مختارنامه ها و نگارش وجوه تشابه و تمایز یک شخصیت اصولا فرضیه جدیدی ارائه نمی کند و تنها یک بررسی تطبیقی است. در این پژوهش، به روش توصیفی و تحلیلی مطابق با روش بررسی تاریخی به تجزیه و اطلاعات پرداخته شده و این نتیجه حاصل آمد که مختارنامه ها به دلیل کارکرد سیاسی و اجتماعی که داشتند در بیان اعمال مختار بسیار اغراق کردند و مسلما با منابع تاریخی که گویای بسیاری از واقعیتهای زندگی اوست، متفاوت هستند و شباهتهای بسیار کمی را با تاریخ دارا هستند. واژگان کلیدی: مختار، مختارنامه ها، شخصیت .

این پژوهش به بررسی چگونگی رفتار اصحاب شاخص حاضر در غزوات با محوریت اطاعت پذیری آنان از رسول خدا (ص) پرداخته است. کثرت جنگ های دوران اقامت پیامبر اکرم (ص) در مدینه و گزارش های تاریخی مربوط به آن، زمینه ی مناسبی جهت بررسی میزان همراهی و دسته بندی اصحاب فراهم ساخته است. این تحقیق با رویکرد توصیفی و دسته بندی اطلاعات و با قصد بسامد سنجی و یافتن زمینه ای جهت همبستگی میان سه متغیر پایگاه قبیله ای، سن و وضعیت اقتصادی و میزان همراهی اصحاب در غزوات، انجام گرفته است. براین اساس با بهره گیری از بن مایه های سنخ شناختی قرآن و الهام از برخی الگوهای سنخ شناسی جدید، به بررسی فراوانی اصحاب در یکی از پنج سنخ همراه کامل، همراه حداکثری، نیمه همراه، همراه حداقلی و غیرهمراه پرداخته شده است. با توجه به نتایج به دست آمده، بالاترین میزان فراوانی اصحاب با 49.2 درصد، مربوط به سنخ همراهان حداکثری است. سنخ همراه کامل 27.4 درصد ؛ نیمه همراه 9.7 درصد؛ همراه حداقلی، 8 درصد و غیرهمراه، 5.7 درصد از مجموع صحابه ی مورد بررسی در این پژوهش را تشکیل داده اند. فراوانی قحطانیان در دو گونه ی همراه کامل و همراه حداکثری 65.5 درصد و عدنانیان 34.5 درصد است. در سنخ اول، بالاترین میزان فراوانی با 47 درصد، مربوط به جوانان است. پس از آن میان سالان با 29.4 درصد در مرتبه ی دوم و سپس سال مندان با 11.8در مرتبه ی سوم قرار گرفته اند. همچنین رابطه ی معناداری میان میزان همراهی و وضعیت اقتصادی اصحاب حاضر در غزوات وجود دارد؛ حدود 53 درصد از همراهان کامل، دارای وضعیت متوسط اقتصادی هستند و حدود 85.7 درصد از غیرهمراهان از وضعیت بالای اقتصادی برخوردارند.

چکیده در چند دهه گذشته در چارچوب سنت انتقادی، گفتمان غالب غرب و روایت سازی های کلان آن در مورد تفاوت های انسانی (نژاد، قوم، ملیت و جنسیت) بخصوص فرهنگ، مذهب و تاریخ اسلام و مسلمانان و تصویر منفی از زن مسلمان از مقوله های پراهمیتی بوده که مورد بررسی و نقد و بازبینی اندیشمندان قرار گرفته است. این رساله در صدد است با الهام از آثار متفکرانی چون ادوارد سعید، که بر آن است صورتبندی های استدلالی آثار فراگیر شرق شناسی براساس پارادایم دگربودگی قرار داشته، و استفاده از نظریه قدرت و گفتمان میشل فوکو، و نظریات دیگر متفکران چون آنتونی گیدنز، که به نقش موثر عاملیت انسانی در فرآیند های اجتماعی اهمیت خاصی قائل هستند، به نقد و بررسی تصویرسازی های گفتمان غالب غرب درباره نقش اجتماعی زن در اسلام بپردازد. دوره مورد مطالعه این رساله از نیمه دوم قرن هجدهم تا آغاز نیمه دوم قرن بیستم خواهد بود. دغدغه اصلی این رساله نشان دادن نفوذ گفتمان متفکران مسلمان سنت گرا (بخصوص متون حدیثی و تفسیری و فقهی) بر گفتمان شرق شناسی و به طور کلی گفتمان غالب غرب است. اما به علت تعارض هائی که میان گفتمان جنسیتی متفکران مسلمان سنت گرا با مفاهیم قرآنی در این زمینه وجود دارد، این پژوهش ناظر به نقادی این گفتمان و آشکار نمودن تعارض های آن با مفاهیم جنسیتی در قرآن و جایگاه زن در سیره نبوی (ص) است. این رساله از رهیافت تحلیل انتقادی گفتمان ، به عنوان رهیافتی میان رشته ای، برای بررسی نقادانه گفتمان غالب غرب و پیوند و تکیه آن بر قدرت و ایدئولوژی استفاده خواهد نمود. همچنین این پژوهش برای خوانشی نوین از جایگاه اجتماعی زن در قرآن و سیره پیامبر(ص) روش های هرمنوتیکی را برای گفتگو با این متون و به خاطر آوردن حافظه تاریخی فراموش شده بکار خواهد برد.

در فاصل? زمانی قرن چهارم تا دهم ه‍. ق، در منطق? وسیعی که به عنوان جغرافیای فرهنگی ایران شناخته شده و مهم ترین شاخص? آن، رواج زبان فارسی بود، نگاشته ها و سروده های فراوانی دربار? واقع? کربلا پدیدار شد که هر یک به گونه ای، به ثبت یا انعکاس رویداد مذکور پرداخته بودند. این تعدد و تنوع نگارشی، به شکل گیری گفتمان های چندگانه ای در گزارش واقع? کربلا انجامید که مهم ترین آنها، چهار گفتمان تاریخی عاطفی، عرفانی و ماورایی و مهم ترین جنب? قابل تأمل آن، تحولات پدیدار شده در گفتمان های مذکور، طی ادوار چهارم تا دهم ه‍. ق بود. به منظور شناخت دقیق ابعاد تحولات یاد شده، مفاهیم مندرج در گزارش های مورد بررسی، با بهره گیری از روش تحلیل محتوا و با تکیه بر تجزیه زبانی (واژه ها، اصطلاحات، عبارات، و جملات) کمّی سازی (سنجش آماری) شده و نتایج حاصل، در چهارشاخص زمان، مذهب، نوع متن و پایگاه اجتماعی نویسندگان و پدیدآورندگان، تبیین و تحلیل گردید. تحلیل زبانی مذکور، توأم با تحلیل تاریخی (بررسی برخی از مهم ترین عوامل تاریخی موثر در تحولات موردنظر) نشان داد که طی قرون یاد شده، تمایل به گفتمان های غیرتاریخی، روند صعودی نسبتاً پیوسته ای را طی کرده که در این خصوص، دو گفتمان عاطفی و ماورایی، بیشترین میزان محبوبیت را به خود اختصاص داده اند. این روند، دربار? گفتمان عاطفی، به هژمونیک (مسلط) شدن آن در پایان قرن نهم و آغاز قرن دهم، در گفتمان گزارش های فارسی واقع? کربلا انجامید.

چکیده نوع فعالیت سیاسی خاندان ها و نحوه عملکرد آنها در طول تاریخ اسلام از عوامل مهم تأثیر گذار در پیدایش و شکل گیری حکومت ها بوده است. علاوه بر آن خاندان ها در پیدایش و گسترش علوم مختلف عقلی و نقلی و انتقال آن به نسل های بعد نقش قابل توجهی را ایفا نموده اند. به همین دلیل شناسایی نحو? عملکرد سیاسی خاندان عقیل در قرون بعد که در شناخته شده ترین دوره حیات خود، یعنی قرن 1 هجری به لحاظ سیاسی نقش مهمی را در برخورد با حکومت بنی امیه ایفا نمودند، موضوع مهمی می باشد که؛ نیازمند بررسی و پژوهش بوده است. از سوی دیگر با در نظر گرفتن نقش فعال خاندان ها در پیدایش و شکل گیری علوم مختلف می توان به بررسی و تفحص در نحوه و نوع عملکرد علمی خاندان عقیل بن ابیطالب در محدوده زمانی مشخص یعنی تا پایان قرن چهارم هجری پرداخت. در این پژوهش که کاری توصیفی – تحلیلی است، نگارنده به معرفی شخصیت های شاخص خاندان عقیل پرداخته است و برای نیل به اهداف پژوهش که؛ دربردارنده شناسایی نوع عملکرد سیاسی و علمی این خاندان می باشد، ابتدا به مطالعه و تفحص در منابع معتبر رجالی، تاریخی، روایی، انساب، طبقات و ... پرداخته و سپس به منظور تحلیل بهتر و دقیق تر دستاورد پژوهش، اطلاعات و داده های به دست آمده از این متون را به صورت کمی درآورده است. دستاورد حاصل از این پژوهش که بر اساس نوع عملکرد علمی و سیاسی خاندان عقیل تا پایان قرن چهارم هجری تدوین شده است، دربردارنده این واقعیت مهم می باشد که؛ رویکرد این خاندان تا پایان قرن چهارم هجری به علوم نقلی بیش از علوم عقلی بوده است. همچنین با در نظر گرفتن سیاست ستیزی که از سوی این خاندان در قرن اول هجری بروز پیدا کرد، می توان گفت: نوع فعالیت سیاسی آنها در قرون بعد به مماشات با حاکمیت های سیاسی تبدیل گردید و تنها تعداد اندک و انگشت شماری از افراد این خاندان به همراهی و ستیز با آنها پرداختند.

چکیده در جوامع دینی تاریخ روستاها، شهرها و مناطق با تاریخ مراکز زیارتی عجین است. زیارتگاه ها از عوامل حفظ سنت ها و هویت فرهنگی جوامع محل استقرارشان هستند. ارتباط گروه های زیادی از مردم با این فضا های آیینی و عبادی که فعال و غنی از تجارب معنوی هستند ضرورت بررسی کارکرد های مختلف آنان است. این اماکن کارکردهای آشکارو پنهانی دارند که بر ابعاد مختلف حیات اجتماعی اثر گذار است. در ایلام نیز همچون سایر مناطق، زیارتگاه ها چنین کارکردهایی داشته و دارند. این کارکردها (آشکار وپنهان)دائما در مسیر تطور و تحولند. حوادث مهمی چون انقلاب در این تطور نقش محوری دارند. در این پژوهش براساس نظریه «مرتون» کارکرد های آشکار و پنهان زیارتگاه های ایلام (حوزه شمالی استان) در دو مقطع قبل و بعد از انقلاب مورد مقایسه قرار گرفته اند. روش کار در گردآوری اطلاعات از طریق تبدیل داده های کیفی به کمی با رویکرد مقایسه ای است. با استخراج داده ها و تنظیم وتحلیل آن ها نتایجی به دست آمد که حاکی از افزایش کارکرد های آشکار و پنهان زیارتگاه ها نسبت به قبل از انقلاب اسلامی است. بر اساس بررسی انجام شده این افزایش عمومی کارکرد درتمام زمینه های اقتصادی، فرهنگی، سیاسی و اجتماعی مشاهده می شود. در مواردی نیز به دلایلی چون تفکیک وظایف برخی نهاد ها با کاهش کارکرد زیارتگاه مواجه هستیم. همچون ارجاع دعاوی به مراجع قضایی و حذف مراکز حل اختلاف در زیارتگاه ها. برخی زیارتگاه ها نیز به خاطر تغییر در نوع باور مردم به زیارتگاه در دوران پس از انقلاب کارکرد های پیشین خود را از دست داده اند. واژگان کلیدی: کارکرد، کارکرد آشکار وپنهان، زیارتگاه، بقعه، امام زاده، ایلام شمالی.

چکیده از آنجایی که امام حسن(ع)، سبط پیامبر و امام دوم شیعیان، مورد توجه برخی اسلام شناسان غربی واقع شده اند و آنان دعاوی و شبهاتی را پیرامون شخصیت فردی، خانوادگی و سیاسی ایشان مطرح کرده اند، رساله حاضر با بهره گیری از روش توصیفی و از طریق جمع آوری، فراوانی سنجی و پردازش اطلاعات به ترجمه و شناسایی دیدگاه های آنان از نیمه دوم قرن نوزده تا اواخر قرن بیستم پرداخت؛ در حقیقت در این نوشتار این سوال مطرح می شود که آیا تصویر امام حسن(ع) در آثار اسلام شناسان نیمه دوم قرن نوزدهم تا پایان قرن بیستم، بر اساس شاخصه هایی که در مرحله مقدماتی استخراج شده، تفاوت معناداری یافته یا خیر؟ نگارنده با بررسی زندگی فردی، خانوادگی و سیاسی امام در خلال آثار اسلام شناسان به این نتیجه رسیده است که هنوز تصویر ارائه شده از امام حسن(ع) واقعی نیست و برمبنای منابع اصیل اسلامی نگاشته نشده است.

برخی از صحابه پیامبر با توجه به جایگاه سیاسی و نظامی خویش، با حمایت هایی که از معاویه طی سال های 17 – 60 ه ق به انجام رساندند، در تکوین و استمرار امارت و خلافت او نقش بسزایی ایفا کرده اند. بررسی چگونگی و میزان حمایت افراد موردنظر از معاویه از اهداف مهم این پژوهش به حساب می آید. در پژوهش حاضر با بهره گیری از روش توصیفی به بررسی میزان تراکم صحابه حامی در یکی از چهارسنخ حامی کامل، حامی فعال، حامی نیمه فعال و حامی منفعل از طریق به کارگیری روش بسامدسنجی با تکیه بر پنج متغیر وابستگی قبیله ای، سنّ، سواد، پایگاه اجتماعی و میزان برخورداری اقتصادی پرداخته شده است. معیار گونه شناسی در این پژوهش برگرفته از یک نوع مدل تلفیقی است که توسط اندیشمندانی چون هانس گرث، سی رایت میلز و گوستاویونگ ارائه شده است. با توجه به نتایج به دست آمده، بالاترین میزان فراوانی با 41.5 درصد مربوط به سنخ حامیان نیمه فعال و کمترین میزان با 16 درصد مربوط به سنخ حامیان منفعل است. فراوانی عدنانیان حامی معاویه در چهار سنخ مورد نظر 56.1 درصد و قحطانیان 43.9 درصد می باشد. رابطه معناداری میان متغیر سنّ و میزان حمایت صحابه از معاویه برقرار است. 52.4 درصد حامیان در گروه سنی پیر و 7.3 درصد در گروه سنی جوان قرار دارند. افراد باسواد با 67 درصد از بیشرین میزان فراوانی در میان حامیان برخوردار بوده و بی سوادان با 3.7 درصد کمترین میزان فراوانی را شامل شده اند. 76.9 درصد حامیان از وضعیت اقتصادی بالا برخوردار هستند و افرادی با وضعیت اقتصادی متوسط با 3.6 درصد کمترین میزان حمایت را داشته اند. در متغیر مربوط به پایگاه اجتماعی بیشترین میزان همراهی با 43.9 درصد مربوط به افرادی با پایگاه اجتماعی بالا و کمترین فراوانی با 21.95 درصد مربوط به افرادی با پایگاه اجتماعی متوسط می باشد.

نخبگان شیعه اثنی عشری، پس از غیبت کبری، بنابر روایات منقول از ائمه(ع)، حاکمان وقت را غاصب و جائر قلمداد کرده اند و همکاری با آنان را تنها در صورت ضرورت، و یا عادل بودن حاکمان، جایز دانسته اند. با این حال در نگاه اول، در رفتار سیاسی شان، یکدستی و انسجام رویّه دیده نشده است. بنظر می رسد بعضی از آنان در مناصبی چون وزارت، نیابت، قضاوت و... به اجرای فرامین و هنجارهای مورد قبول و انتظار حاکمان پرداخته اند و بعضی، از هر گونه همراهی خودداری ورزیده اند و یا با رعایت مصلحت، همکاری کرده اند که نشان از جهت گیری سیاسی متفاوت نخبگان شیعی دارد. پژوهش حاضر، با طراحی جدولی اختصاصی ( الهام گرفته از الگوی گرث و میلز)، در صدد است تا در میان 243 نفر نخبه شیعه در 7 گروه، با استفاده از داده های تاریخی و تکنیک های آماری، مسئله مطروحه را مورد تحلیل و تبیین قرار دهد. به منظور رسیدن به پاسخ، روش های مورد استفاده عبارتند از: فراوانی سنجی، سنخ شناسی انواع جهت گیری سیاسی نخبگان، ارزیابی عوامل مرتبط با جهت گیری ها و همبستگی سنجی بین یافته ها. بر این مبنا، سه متغیر مستقل نگرش علمی، وضعیت اقتصادی و حیثیت اجتماعی با توجه به مطالعات تاریخی و نظری انتخاب شد و سه فرضیه؛ مبنی بر وجود ارتباط بین سه متغیر مستقل و جهت گیری سیاسی نخبگان ارائه گردید. نتایج حاصل از پژوهش، نشان از آن دارد که عقل گرایان معطوف به ارزش و سنّت، یا عالمان دینی، بیشترین تقیّد را به مبانی نظری اندیشه سیاسی شیعه (مبنی بر عدم همکاری با حاکمان جائر) داشته اند و کمتر از سایر گروه ها، به همکاری با حاکمان پرداخته اند و صاحب منصبان عقل گرا، (عقل گرایان معطوف به هدف به تعریف وبر) بیشترین همکاری را با حاکمان نموده اند. از جهت دیگر هر چه منزلت اجتماعی فقهای شیعه بالاتر بوده، همکاری مصلحتی بیشتری با سلاطین و یا حاکمان محلی داشته اند. به بیان بهتر، حاکمان به بهره گیری از نفوذ اجتماعی و کمک آنان نیازمند بوده اند.

طریقت نعمت اللهی گنابادی یکی از طلایه داران عرصه تصوف طریقتی ایران معاصر است. این طریقت با بیش از یک قرن فعالیت صوفیانه، تمایز و استمرار خود از سایر طریقت ها را مرهون هویت فرهنگی خاص خویش بوده؛ لذا بررسی هویت فرهنگی این سلسله در راستای دستیابی به اصلی ترین شاخصه هویت زا و تمایزبخش آن، از اهمیت بسیاری برخوردار می باشد. در این جستار در حد امکان از زوایای مختلف به این دغدغه توجه نموده و با رویکردی مردم شناختی، از روش های میدانی ژرفانگر و تجزیه و تحلیل داده های کیفی و تبدیل آن به داده های کمی و همچنین روش توصیفی_ تحلیلی بهره برده شده است. به دلیل اهمیت بسیار مقوله هویت فرهنگی بر پایایی و پویایی طریقت نعمت اللهی گنابادی به بررسی این مهم پرداخته شد. در ابتدا گمانه تحقیق بر آن بود که مراسم و مناسک ممیزه هویت بخش طریقت گنابادی است؛ لیکن با غور و تعمق بیشتر در این زمینه، نقش به سزای همبستگی درون مذهبی، به عنوان مهمترین شاخصه هویت بخش این طریقت صوفیانه آشکار گردید. واژگان کلیدی: نعمت اللهی گنابادی، طریقت، سلطان علیشاه، درویش، هویت فرهنگی

این رساله به بررسی ارتباط عوامل سیاسی باتطور گفتمان عقلانیت درمذاهب کلامی می پردازد. منظور ازگفتمان عقلانیت رویکردهای روشی است که متکلمان جهت اثبات عقاید دینی به کار گرفتند. سیر تحولات تاریخ اسلام ویافته های نظری بسیاری ازمحققان، نشان گر ارتباط متقابل تحولات سیاسی، فرهنگی واجتماعی جامعه اسلامی با تحولات معرفتی است. مذاهب کلامی و رویکردهای روشی متکلمان نیز، به عنوان یکی از مظاهر معرفت دینی درقرون اول تا چهارم هجری، تحت تاثیر شرایط سیاسی واجتماعی جامعه اسلامی دچارتحول شده است. متکلمان مذاهب مختلف، گاه با قائل شدن به اصالت نص، از اخبار، نصوص وروش های نقلی جهت اثبات عقاید بهره گرفتند، گاه با رویکردی عقل گرایانه به اثبات دیدگاه های کلامی خویش پرداخته وازروش های استدلالی مبتنی برمقدمات عقلی جهت تبیین اندیشه های دینی استفاده کردند؛ به گونه ای که درقرون دوم تا چهارم هجری با ظهور گفتمانی ازعقلانیت درمذاهب کلامی روبه رو می شویم که هدف از آن اثبات عقاید ایمانی بر اساس کاربرد استدلال مبتنی برمقدمات خبری وعقلی است. این رساله درصدد پاسخ گویی به این سوال اصلی است که عوامل سیاسی چه تاثیری برتطور گفتمان عقلانیت درمذاهب کلامی گذاشت؟ روش تحقیق دراین رساله توصیفی تبیینی می باشد. بخش اول با رویکردروشی سنخ شناسی، به بررسی تطور گفتمان عقلانیت درمذاهب کلامی می پردازد. بخش دوم با رویکردی تبیینی- تحلیلی به بررسی ارتباط عوامل سیاسی باتطور گفتمان عقلانیت درمذاهب کلامی می پردازد. این بررسی نشان داد: گرایش به اندیشه های کلامی ازقرن اول به چهارم جهت صعودی داشته و گفتمان عقلانیت درمذاهب کلامی ازرویکردهای روشی نص گرایانه به رویکردهای روشی مبتنی بر استدلال عقلی تطور یافت است. هم چنین میان تغییرات بافت قومیتی ساختارقدرت ونیز سیاست گذاری های اقتدار رسمی جامعه اسلامی(دوشاخص مهم عوامل سیاسی) باتطور گفتمان عقلانیت ازگفتمان مبتنی براصالت نص به گفتمان مبتنی برترجیح عقل واصالت عقل مستقل ازنص رابطه مستقیم ومعناداری وجود دارد. کلیدواژه: گفتمان عقلانیت، مذاهب کلامی، عوامل سیاسی، قومیت ایرانی، قومیت ترک، قومیت عرب، خلافت عباسی

گزارش ها و روایاتی که از زندگی نبی مکرم اسلام(ص) قبل از بعثت، در دست می باشد،گریبان گیر آسیب هایی همچون آمیختن با خرافات، داستان پردازی واسرائیلیات بوده و حکایت از حضور اهل کتاب در تمام عرصه های آن دارد؛ لذا مانع از دست یابی به تصویر درستی از این دوران شده است . استفاده ی موثر از این روایات، در جهت دست یابی به این مهم نیازمند بررسی های عمیق و همه جانبه است. در این راستا، شناسایی راویان اهل کتاب و بررسی میزان حضور آنها در ثبت وقایع زندگی قبل از بعثت پیامبر (ص) می تواند به روشن شدن برخی ابهامات در گزارش های آنها و تکمیل مطالعات تاریخی مربوط به این دوران کمک کند. این رساله با رویکردی توصیفی و با بهره گیری از روش های کمی ، از طریق سنخ شناسی راویان و روایات و مقایسه ی فراوانی ها در حوادث زندگانی قبل از بعثت پیامبر اکرم (ص)، در صدد شناسایی نقش اهل کتاب و میزان حضور آنها در ثبت وقایع این دوران ، در قالب جداول و نمودار است. راویان اهل کتاب وقایع زندگی قبل از بعثت حضرت محمد (ص)، جامعه ای 29 نفره را با نقل 451 روایت تشکیل می دهند، ، که بر حسب سابقه دینی خود و یا خانواده شان، قبل از اسلام و در هنگام نقل روایت، به 4 گروه دسته بندی شدند. از دیگر سو، روایات این راویان در 7 نوع دسته بندی شدند و در نهایت میزان فراوانی روایت های اهل کتاب در هر یک از موضوعات و در هر دسته از منابع تاریخی،تفسیری،سیره و حدیثی، در قالب جداول و نمودار بررسی شد. بیشترین فراوانی روایت های اهل کتاب ، متعلق به موضوع بشارت های قبل از بعثت و بالاترین بسامد روایت های اهل کتاب از آن منابع سیره است.

عملکرد صحابه در غزوه احد بسیار حائز اهمیت است زیرا شکست در این نبرد, حاصل کوتاهی سپاهیان و صحابه در اجرای اوامر شخص پیامبر (ص) و عدم پایداری آنان تا پایان نبرد بود. مشارکت اصحاب در این غزوه دارای کیفیت های متفاوتی بود. به طوری که می توان با استفاده از تفاوت های موجود, رفتار و عملکرد آنان در صحنه نبرد را سنخ شناسی نمود. وجود اختلاف در سنخ شناسی برآمده از منابع تاریخی و آیات قرآنی, زمینه ی مناسبی جهت بررسی تطبیقی این دو نوع گونه شناسی را فراهم ساخته است. این پژوهش با رویکرد توصیفی و با قصد تطبیق دادن سنخ شناسی های برگرفته از آیات قرآن و منابع تاریخی از اصحاب حاضر در غزوه احد انجام یافته است. همچنین سعی شده تا با استفاده از شیوه های سنخ شناسی و دسته بندی اطلاعات ، روش های آماری و در قالب جداول و نمودارهایی به مقایسه و تطبیق میان فراوانی اصحاب و آیات مورد بررسی, در گونه های همراه کامل, همراه حداکثری, نیمه همراه, همراه حداقلی و غیرهمراه پرداخته شود. در یک دید کلی، تفاوت میان سنخ های قابل استنباط از منابع و سنخ های برآمده از آیات قرآن، در اختلاف توجه آنها به صحابه مقاوم و موثر در احد و یا صحابه فراری و غیر موثر در آن نبرد است. به طوری که اکثریت افراد معرفی شده در منابع تاریخی در سنخ همراه کامل قرار می گیرند درحالی که اکثر آیات قرآنی مربوط به احد به سایر گونه ها یعنی همراه حداکثری, نیمه همراه و غیرهمراه پرداخته اند. با توجه به نتایج به دست آمده, بالاترین میزان فراوانی اصحاب حاضر در احد براساس منابع تاریخی مربوط به سنخ همراه کامل با ?? درصد بوده است. و سایر سنخ ها، سنخ همراه حداکثری ? درصد, نیمه همراه ? درصد, همراه حداقلی ? درصد, غیرهمراه ? درصد از مجموع صحابه ی مورد بررسی در این پژوهش را تشکیل داده اند. از سویی دیگر, بالاترین میزان فراوانی آیات مربوط به احد, مربوط به سنخ های همراه حداکثری, نیمه همراه و غیرهمراه با مجموع 70 درصد می باشد و فقط 30 درصد آیات به ذکر همراهان کامل در این نبرد پرداخته اند.

بررسی تدابیر مدیریتی پیامبراکرم(ص) برای بهبود وضعیت اقشار آسیب پذیر اقتصادی در جامعه نوپای مدینه، به عنوان اسوه ای برای همه انسان ها قابل تأمل است، زیرا جامعه بشری امروز به رغم پیشرفت علم و تکنولوژی، با اهریمن فقر و گرسنگی دست به گریبان است و امروزه فقر به عنوان بزرگترین چالش قرن مطرح است. گرسنگی و کمبود مواد غذایی هر روز در جهان صدها نفر را به کام مرگ می کشاند. بطوری که در بسیاری از مناطق دنیا، مرگ بر اثر گرسنگی یک امر عادی است. از سوی دیگر مدیران به عنوان گرداننده اصلی امور جامعه، برای مدیریت شرایط سخت اقتصادی نیازمند طرح ها و الگوهایی هستند و تدابیر مدیریتی فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی پیامبراکرم(ص) که به جرأت می توان گفت با گذشت قرنها هنوز کهنه و فرسوده نشده اند می تواند در بهبود شرایط سخت اقتصادی موثر باشد. سعی این پژوهش که ماهیت میان رشته ای دارد بر آن است تا با استفاده از روش تلفیقی (کمی – کیفی) به مقایسه حجم تدابیر مدیریتی پیامبراکرم(ص) در حوزه های فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی بپردازد. از دستاوردهای این پژوهش می توان به موارد ذیل اشاره کرد: 1- نتیجه اجرای تدابیر مدیریتی فرهنگی پیامبراکرم(ص) اعتلاء و ارتقاء سطح فکری جامعه برای بهبود اقشار آسیب پذیر اقتصادی بود. 2- آن حضرت با ایجاد وحدت و انسجام اجتماعی در جامعه به حل مشکلات اقشار آسیب پذیر اقتصادی کمک نمودند. 3- پیامبراکرم(ص) با حضور در عرصه های سیاسی حکومت به بهبود وضعیت اقشار آسیب پذیر اقتصادی یاری رساندند. 4- آن حضرت با جهت دهی و تنظیم فعالیت های اقتصادی جامعه موجب تغییر و تحول در وضعیت زندگی اقشار آسیب پذیر اقتصادی شد.

پدیده قصه و قصه گویی در عرب جاهلی رایج بود. قصاص در قبایل خود به قصه گویی و بیان ضربه شست ها، قهر و غلبه های پهلوانان و قهرمانان قبایل خود می پرداختند و این قصه گویی های قصاص جاهلی با هدفِ عبرت آموزی و پند و اندرز و نیز ترغیب و تشویق بوده و با آموزه های دیگر ملل و ادیان در آمیخته می شد. با ظهور اسلام روند قصه گویی در مدت زمان کوتاهی متوقف شد و اندکی پس از رحلت پیامبر (ص) بار دیگر با رویکرد دینی احیا شد. بر اثر این بازتولید، آفاتی هر چند نامحسوس بر متون، افکار و فرهنگ جامعه ی اسلامی تحمیل شد. در این پژوهش، قصاص در دو حوزه ی پراکندگی جغرافیایی در شرق و غرب جهان اسلام، و نیز اشتغال و اشتهار آن ها در عرصه های علمی با روش کمی و فراوانی سنجی به بحث و بررسی گذاشته شده است. در این پایانامه روشن می شود که فراوانی فعالیّت و عملکرد قصاص در مناطق شرقی جهان اسلام بیشتر از مناطقِ غربی بوده است. همچنین، بیشترین فراوانی اشتغال قصاص در حوزه ی قضاوت و اشتهار آن ها در تفسیر و سپس فقه بوده است. فراوانی حوزه های دیگر به هم نزدیک و نسبت به این سه حوزه کمتر است. در مورد فراوانی گرایش های مذهبی قصاص نکته قابل توجه اختلاف معنادار شیعه با بیشترین فراوانی است، به طوری که با 42% نزدیک به نیمی از درصد فراوانی را به خود اختصاص داده است. پس از آن قصاص سنی مذهب و خوارج و قدری قرار دارند و در آخر نیز مرجئه و مشبهه کمترین فراوانی را در گرایش های مذهبی قصاص دارند.

ساکنان جزیره العرب در فاصله زمانی فتح مکه تا رحلت پیامبر (ص) در حال کسب بزرگ ترین تجربه ی سیاسی خود بودند. در این برهه از زمان مردمی که فهم سیاسی ایشان در حد پذیرش نظام های پدرسالارانه بود؛ در پرتو اسلام به سمت تشکیل امت اسلامی و حکومت متمرکز پیش رفتند؛ و به لحاظ اجتماعی دوره ای متفاوت از قبل را تجربه کردند. علی رغم اینکه به نظر می رسد در این دوره زمانی با وجود شخص پیامبر(ص) جریان های جانبی و حاشیه ای در صحنه سیاست حکومت اسلامی وجود نداشته است. اما شواهد و قراینی وجود دارد؛ که حاکی از فعالیت این جریان ها در بستر جامعه به منظور کسب امتیاز جانشینی حضرت رسول(ص) است. پژوهش حاضر به منظور شناسایی این جریان ها، در فاصله زمانی فتح مکه تا رحلت پیامبر(ص)، از روش سنخ شناسی که یکی از گونه های مطالعات توصیفی با رویکرد تلفیقی است بهره گرفت. نتیجه حاصل از این بررسی شناسایی پنج جریان سیاسی به محوریت قبایلی همچون خزرج، اوس، بنی امیه، بنی هاشم و جریانی با محوریت ابوبکر، عمر و ابوعبیده در عرصه سیاسی جامعه اسلامی بود.

مکتب ائم? شیعه (ع) حاوی مطالب غنی ، عمیق و همه جانبه در مورد آموزش بشر می باشد و چرا چنین نباشد ، در حالی که داعی? این مکتب هدایت حقیقی انسان است . از این رو استخراج عناصر آموزش از این مکتب ، ضروری به نظر می رسد . در این پژوهش سعی شده با عنایت به گفتار و رفتار معصومین (ع) در زمین? ماهیّت و تبیین عناصر آموزش ، به کشف قوانین و قواعد حاکم بر آن ها و نظام بخشی به مجموع? آن ها پرداخت .کوشش نگارنده بر این بوده تا در بررسی موضوع ، حتی المقدور به هم? عناصر آموزش ، پرداخته شود و بنای تحلیل و تبیین خود را قرآن و روایات قرار دهد .

چکیده ندارد.

چکیده ندارد.

مسلمانان شیعه اسماعیلی، بخشی از امت مسلمانان جهان می باشند که در طول تاریخ پرفراز و نشیب خود تاثیر عمده ای در تاریخ و تمدن اسلامی برجای گذاشته اند. اسماعیلیان جنوب خراسان مانند سایر هم کیشان خود در ایران، در طول تاریخ، اغلب مورد آزار دیگر گروههای مسلمان بوده اند. آنها در چنین شرایطی از ابتدا درباره عقاید و تعالیم خود تقیه می کردند. پس از سقوط الموت مرحله جدیدی در تاریخ اسماعیلیان آغاز شد. بسیاری از نزاریان جنوب خراسان که از قتل عام مقولان جان سالم به در برده بودند، به مناطقی در خارج از ایران مهاجرت کردند، آنهایی که در خراسان باقی ماندند، عمدتا به روستاهای دور افتاده پناه برده، در گروههای کوچک و پراکنده، به نوعی زندگی مخفیانه در پوشش تصوف روی آوردند. اسماعیلیان جنوب خراسان در عصر حاضر، در بیرجند و روستاهای پیرامون آنها پراکنده اند. در این رساله، علاوه بر بهره گیری از تحقیقات جدید سعی شده که تاریخ نزاریان جنوب خراسان بر اساس منابع داخلی و روایات خود آنها بررسی شود تا گامی هرچند کوچک در اره شناخت بهتر و صحیح تر تاریخ این فرقه در جنوب خراسان برداشته شود.

بسیاری از جوامع دینی در سیر تکوین خود، به مکاتب گوناگون تقیسم می شوند. دین اسلام نیز از این قاعده مستثنی نیست . پس از رحلت پیامبر اکرم(ص) اختلافاتی میان مسلمین روی داد که در آینده ای نزدیک جامعه اسلامی را به دو گروه شیعه و سنی تقسیم کرد. از همان آغاز این دو گروه در مقابل یکدیگر قرار گرفته و سیاستهای خلفای اموی، عباسی نسبت به جبهه مخالف خود یعنی شیعه آغاز گردید. ائمه شیعه در شرایط مختلف سیاسی و اجتماعی به گونه های متفاوت انجام وظیفه می کردند. در مجموع زندگی امامان شیعه(ع) یک حرکت مستمر طولانی است که از سال یازده هجری شروع شده و به سال دویست و شصت هجری که آغاز غیبت صغری امام دوازدهم است خاتمه می یابد. در طول این مدت تلاش ائمه شیعه حفظ فرهنگ تشیع بود. در واقع ائمه شیعه پس از امام حسن(ع) و امام حسین(ع) در پرده تقیه به حفظ موجودیت خود ادامه داده و هویت شیعه را از لحاظ کیفی پرورش دادند. به دنبال آن شیعه از نظر کمی نیز گسترش یافت ، چنانکه در مناطق مختلفی از ایران در آن دوره، شیعه نشین بودند. گسترش نهاد وکالت و ورود شیعیان در دستگاه خلافت عباسی همه در پرده تقیه صورت می گرفت . وکلای ائمه نیز هویت اصلی خود را مخفی نگاه داشته و فعالیتهای فرهنگی، اجتماعی را در سایه حفظ تقیه انجام می داند. روشن است که از این طریق آنها بهتر می توانستند فشارهای عمال حکومتی را نسبت به شیعیان کاهش دهند.

این رساله رویکردی بین رشته ای دارد، زیرا از تاریخ و جامعه شناسی صرف ، فاصله گرفته ، رهیافتی جدید در مطالعات تاریخی ، ارائه شده است. همچنین در برگیرنده جنبه های نظری است. بین تاریخ با جامعه شناسی پیوند زده ، روش جامعه شناسی تاریخی را مبنای کار قرار داده است. براین اساس ، ضمن تحلیل تاریخنگاری مسعودی ، دیدگاههای وی نیز با نظریه های جدید جامعه شناسی تاریخی، در عرصه تغییرات و انقلابهای اجتماعی ، مطابقت داده شده است. سرانجام به این امر منتهی شد، که مسعودی ، رویکردی تحلیلی-تطبیقی ، در زمینه های فوق داشته است. پرداختن به این مهم که آیا اصولا این امکان وجود دارد ، که اندیشه های اجتماعی مورخانی چون مسعودی را می توان با علوم و زبان امروزی مورد بررسی قرار داد؟ در این بررسی مورد توجه قرار گرفت.به تحقیق ، رگه هایی از تفکرات جدید را می توان در اندیشه های کهن مشاهده نمود.