ملا احمد نراقی خالق «مثنوی طاقدیس»، بزرگ مردی از قرن سیزدهم است. وی در زمان خود مجتهدی والا قدر بود و شاگردان فراوانی داشت، ضمن این که آثار متعددی را نیز فراهم کرده است. او نه تنها در فقه و اصول، بلکه در نجوم، عرفان و شعر نیز دستی داشت، لیکن این مجتهد عالی قدر در دنیای فقه و علوم حوزوی بیش از دنیای شعر و ادب شناخته شده، و توجه به آثار فقهی او تأثیر شعر و ادب او را کم رنگ تر ساخته، در حالی که تنها با نگاهی به مثنوی و غزلیات وی، می نگریم که او در شعر برای خود دنیایی سرشار از حکایت های عرفانی و اخلاقی دارد. البته غزلیات او از نود و پنج مورد، تجاوز نمی کند، غزلیاتی کوتاه اما پرنکته و لطیف؛ لیک مثنوی او که در دو «صفه» سروده شده، ما را بیشتر با این عالم بزرگ آشنا می سازد. موضوع غزلیات او عرفانی و مضامین مثنوی وی بیشتر در سفارش به ترک دنیا و صعود به سوی حق است، که البته هر کدام با ذکر حکایاتی زیبا، بیان می شود و کتاب را از پند و موعظه صِرف دور می سازد. در این پایان نامه، در ابتدا به بررسی زندگی ملا احمد، استادان، اوضاع سیاسی و اجتماعی روزگار، و آثار وی می پردازیم، سپس صور خیال و آرایه های ادبی، در آثار او بررسی خواهد شد و شاهد مثال هایی نیز برای آشنایی بیشتر با اشعار او ذکر می کنیم. پس از این، در خصوص محتوای اشعار نراقی از جنبه های مختلف عرفان، شریعت، عشق، زن، نجوم، طنز و ... بررسی و تحلیل می شود؛ ودر پایان توضیحی درباره سبک شناسی مثنوی و غزلیات وی ارائه خواهد گردید.

میرزا محمد علی خان سدهی اصفهانی، متخلّص به سروش (1285-1228 ه.ق)، از شاعران بنام دوره بازگشت ادبی است؛ که قصایدش تقلیدی از قصیده سرایان نامی دوره غزنوی است؛ تا آنجا که به فرّخی قرن سیزده ملقّب شده است. وی در قصاید خود، ریزه کاری های زبانی سبک خراسانی را به کار برده است. از وی‍‍ژگی های فکری سبک خراسانی سروش می توان به بهره گیری از اسطوره های ایرانی، عشق مجازی و زمینی، واقع گرایی، روحیه شاد باشی و غنیمت شمردن دم و .... اشاره نمود. سروش با همه تلاشش، نتوانسته بطور کامل از هر نظر قصاید خود را با ویژگی های سبک خراسانی منطبق کند. انبوه لغات عربی و سایر واژه های بیگانه در قصاید وی، نداشتن تسلّط به قواعد صرف و نحو زبان فارسی و ناهماهنگی در نحو جملات، نشان دهنده این است که او صرفا" از سبک خراسانی تقلید نکرده است و رگه هایی از سبک عراقی نیز در قصاید وی دیده می شود. واژگان کلیدی: سروش اصفهانی، شعر سده سیزدهم، سبک خراسانی، قصیده، عناصر سبکی.

رحیم معینی کرمانشاهی شاعر و ترانه سرای معاصر، که در سال 1301 هجری شمسی در کرمانشاه متولّد شد، سرودن شعر را از جوانی آغاز کرد و هم اکنون صاحب آثار منظومی در قالب های متعدّد و زمینه های فکری متنوّع است. دو مجموعه «ای شمع ها بسوزید» و «خورشید شب» شامل غزلیات او و نیز چند قطعه شعر در قالب های مثنوی، رباعی، قصیده و حتّی نیمایی است. مجموعه شعر دیگر او به نام «فطرت» با وزن و سبک مثنوی معنوی سروده شده و در مجموعه ای تحت عنوان «شاهکار» نیز حوادث تاریخ ایران از سقوط ساسانیان تا دوره معاصر به نظم کشیده شده است. تعدادی از ترانه های معینی نیز در مجموعه ای تحت عنوان «حکایت نگفته» به کوشش فرزندش- حسین معینی کرمانشاهی- فراهم آمده است. اشعار معینی به موضوع و قالب خاصّی محدود نیستند و عواطف گوناگون او در قالب های متعدّد شعر گنجانده شده اند. معینی کرمانشاهی در به کارگیری زبان، سنت گراست؛ کاربرد افعال کهن، افعال پیشوندی، باستانگرایی در اسم، صفت...و... گواه این مطلب است. در سطح ادبی نیز قوّت شعری معینی در آرایه هایی مانند ایهام، اسلوب معادله، حسن تعلیل و... بازتاب بیشتری داشته است در قیاس با آرایه هایی مانند تشبیه و استعاره که بیشتر بر بنیاد ایماژهایی تکراری بنا شده اند. سطح فکری معینی نیز با گونه ای تعارض میان سنت و مدرنیته شکل یافته است؛ این جدال بیش از همه در مجموعه «فطرت» به شعر کشیده شده است. در این پایان نامه که به نقد و بررسی سروده های معینی کرمانشاهی اختصاص دارد ابتدا ویژگیهای زبانی اشعار معینی با توجه به سه اثر «ای شمع ها بسوزید»، «خورشید شب» و «فطرت» بررسی شده، سپس در همین سه مجموعه، ارزیابی و نقد ویژگی های ادبی و بلاغی شعر او شامل آرایه های بدیعی، مباحث علم معانی و صور خیال، انجام گرفته است؛ سپس برخی از ابعاد فکری او بر اساس گفتگوی حضوری با شاعر و مضمون اشعار او و نیز مطالب کتاب «حافظ برخیز» (اثر منثور معینی کرمانشاهی) ارزیابی، طبقه بندی و تحلیل شده است. دراین بررسی ها به شرایط اجتماعی زمانه و شاعران هم عصر او در مقام مقایسه نیز توجّه شده است. معینی کرمانشاهی در مجموع از شاعران غزلسرای موفّق عصر حاضر و دارای مهارت در عرصه های مختلف فنّی، محتوایی و ذوقی شعر و سرود است. کلید واژه ها: معینی کرمانشاهی، شعر معاصر فارسی، غزل سرایی، نقد و بررسی. .

محمد حسین صغیر اصفهانی در سیزدهم رجب سال 1273 هجری شمسی (1312 هجری قمری) در اصفهان به دنیا آمد. از همان کودکی شروع به سرودن شعر کرد و در نوجوانی و جوانی شاعر توانایی شد. سرمای? عمر وی، دو اثر گرانبها یکی ((مصیبت نامه)) و دیگری ((دیوان اشعار)) است. صغیر شاعر شعرهای آیینی دوران بازگشت ادبی است و از لحاظ سبکی به شیو? عراقی و کمی هم متأثر از سبک خراسانی است و از میان شاعران پیشین مقلّد حافظ شیرازی است. محتوای اشعار صغیر مدح و منقبت و ذکر مصیبت برای اهل بیت (ع) و گاهی اشعاری تعلیمی است؛ سوگ سروده های مذهبی اش بسیار تأثیر برانگیز بوده و حجم قابل توجهی از این اشعار در مصیبت حضرت سید الشهدا(ع) و حوادث کربلا است. ارادت صغیر نسبت به این خاندان باعث شده گاهی اشعارش رنگ غلو بگیرد. صغیر سادگی و صنعت را درهم آمیخته و از بیشتر آرایه های بدیعی و بیانی استفاده کرده و در این بین آرای? تشبیه در مقایسه با سایر آرایه ها از بسامد بسیار بالایی برخوردار است. سادگی و روانی، بســامد بسیار بالای تلمیحات مطابق با رویدادهای تاریخی، استفـاده از تمام قالب-های ادبی در سرایش اشعار، سرودن سوگ سروده ها در 24 وزن، جزئی نگری در شرح وقایع در کنار توصیف صحنه ها و اشخاص، به نظم کشیدن تمام خطب? غدیر و حدیث شریف کسا از جمله ویژگی هایی است که مصیبت نامه را در میان سوگ-سروده های آیینی همعصرش متمایز کرده است. در این پایان نامه که به نقد و بررسی سوگ سروده های صغیر اختصاص دارد، برآنیم تا به بررسی ویژگی های محتوایی و ادبی سوگ سروده ها، بررسی تلمیحات و مطابقت آنها با واقعیت های تاریخی و سرانجام جایگاه مصیبت نامه صغیر در میان سوگ سروده های آیینی همعصرش بپردازیم.

نخستین کتاب های اخلاقی در زبان فارسی مجموعه ای از سفارش ها و نصایح هستند که به «پندنامه» موسوم بودند و بخش عظیمی از ادب تعلیمی را تشکیل می دادند. تا اواخر قرن پنجم اندرزنامه های پهلوی با موضوعات پاکدامنی، کارهای نیک، راستگویی و... رواج داشتند. اکثر این اندرزنامه ها منسوب به پادشاهان، روحانیان و بزرگان نگاشته می شد، همانند اندرزنامه «آذرباد مهرسپندان» که از موبدان دین زرتشت بوده است. این شیوه تا اواخر قرن پنجم ادامه داشت و حتّی تا مدّت ها نیز اندرزنامه هایی از روی اندرزنامه های پهلوی یا ترجمه عربی آنها چون ترجمه نامه تنسر نگاشته می شد. از قرن هشتم آموزه های دین اسلام بیشتر به اندرزنامه ها راه یافت و در عصر صفویان با رسمیّت بخشیدن به مذهب تشیّع اندرزنامه ها جنبه کاملاً مذهبی گرفتند و نویسندگان از شیوه تلمیح به آیات و احادیث بهره می بردند که تا قرن ها بعد نیز ادامه داشت. از مشهورترین آثار وعظ و اندرز در قرن یازدهم می توان «حلیه المتّقین» علّامه مجلسی و «ابواب الجنان» ملّا واعظ قزوینی را نام برد. محمّد رفیع الدّین قزوینی (1027-1089هـ.ق) ملقّب به ملّا واعظ قزوینی، یکی از عالمان و فاضلان عصر صفویه است. تألیف گران سنگ وی «ابواب الجنان»، یکی از کتب بسیار ارزنده اخلاقی، مذهبی و تعلیمی این قرن به شمار می رود که نویسنده، به شیوه مجلس گویی به ذمّ رذایل انسانی و گاه مدح صفات پسندیده پرداخته است. به گفته واعظ تا آن دوره هیچ کتاب وعظ جامعی نوشته نشده بود. بنابراین تصمیم گرفت کتاب وعظی در هشت مجلّد، به نیّت هشت درب بهشت تألیف کند؛ امّا وی پس از تألیف باب(مجلّد) اول و پنج فصل از باب دوم دار فانی را وداع گفت و فرزندش محمّد شفیع مطالب باقی مانده از پدر را در «تتمیم ابواب الجنان» جمع آوری کرد. واعظ در باب اوّل بعد از ستایش پروردگار، نعت رسول الله(ص) و مدح حضرت علی(ع) به آداب وعظ، شرایط واعظ و مستمعان وعظ پرداخته؛ سپس طیّ چهارده مجلس به ذمّ چهارده خصلت پست انسانی می پردازد. این صفات چون ریشه های درختی هستند که تا از جای کنده نشوند رسیدن به توفیق سبحانی محال است. این اثر سرشار است از بیان آیات، احادیث و حکایت هایی از زندگانی پیامبران، ائمه معصومین و بزرگان که گاه با بیانی ساده و روان و گاه با بیانی بسیار ادیبانه بیان شده است. رساله حاضر پس از بررسی سیر تحوّلی اندرزنامه ها و مختصات سبک نثر صفویه، به معرفی مولّف، آثار وی، ویژگی های سبکی ابواب الجنان، روش تصحیح و ویژگی های رسم الخطّ آن پرداخته است. متن تصحیح شده ابواب الجنان از مجلس هشتم تا پایان مجلس یازدهم به روش تصحیح انتقادی متون براساس چهار نسخه محفوظ در کتابخانه های ملّی ایران و وزیـری یزد سامان یافته و اختلاف نسخ در پاورقی ذکر شده است. در بخش تعلیقات شرح واژگان دشوار شرح شده و در پایان فهرستی از اعلام، آیات و احادیث رساله را مزیّن کرده است.

وطن دوستی از جمله عواطفی است که در نهاد آدمی وجود دارد. رویدادهای بزرگ و مهم سیاسی - اجتماعی عامل برانگیخته شدن آن هستند. هنرمندان در این موقعیّتها برای انگیزش حسّ وطن دوستی و هم چنین تقویت آن، رسالت خود را بر عهده دارند. در دوره دفاع مقدّس، یکی از بزرگترین رویدادهای وطنمان، شاعران متعّهد فراوانی به مسأله جنگ، دفاع و پایداری پرداختند که در آن میان به مسأله وطن نظر داشتند، حمید سبزواری، محمّدعلی مردانی و سپیده کاشانی از جمله شاعران دوره دفاع مقدّس به حساب می آیند که در سروده های خود در باب وطن اشعاری سروده اند. در این پژوهش برآنیم تا ساختار صوری و زیباشناسی وطن سروده های سه شاعر را بررسی نماییم و به بررسی درونمایه های وطن سروده ها بپردازیم. حمید سبزواری شاعر سنّت گرا بیشتر در قالب غزل، رباعی و مثنوی، شعر سروده است. از صنایع معنوی بیش از صنایع لفظی در کلام بهره برده و از صور خیال، تشبیه و استعاره، بسامدی چشمگیر و بالا در وطن سروده ها دارد. شاعر با تشبیهات و استعاره ها و لحنی حماسی به فضاپردازی و توصیف شهرهای درگیر جنگ پرداخته تا با استواری و فخامت کلام خود حس تهییج هموطنان را از یک سو و حس وطنخواهی و همدردی آنان را از سوی دیگر برانگیزد. در کل، سبزواری به وجه اقلیمی و وجه قومی– نژادی وطن در کلام بسیار پرداخته و به وطن اسلامی نیز نظر دارد. محمّدعلی مردانی در وطن سروده های خود بیشتر از قالب قصیده و مثنوی استفاده کرده است. چندان صنایع لفظی در اشعارش دیده نمی شود، امّا از میان صنایع معنوی تلمیح، تناسب و تشخیص را فراوان به خدمت خود درآورده تا در میان توصیف و ستایش شهرهای درگیر جنگ، پایداری، دفاع و وحدت را با استغاثه و دعا از اهل بیت خواهان است. اشعار وطنی او به دلیل به کارگیری تلمیحات فراوان اسلامی و یادکرد بسیار از اهل بیت کاملاً صبغه اسلامی دارد. سپیده کاشانی شاعر نوکلاسیک، وطن سروده های خود را بیشتر در قالب قصیده و مثنوی سروده است. او کمترین استفاده را از صنایع لفظی و معنوی کلام برده و از تشبیه و استعاره فراوان بهره یافته تا با احساسات پاک و رقیق خود و باورهای دینی قوی، روح وطن پرستی را در اشعار خود جاری کند. اشعار او لحن حماسی دارد و بیشتر به بیان مظلومیت مردم ایران پرداخته. به خاطر توجه او به جنبه اسلامی وطن، اشعار او نیز، رنگ اسلامی به خود گرفته است.