آستان قدس رضوی به عنوان یک قطب مذهبی مهم در مطالعات تاریخ ایران و تاریخ محلی خراسان جایگاه ویژه ای دارد. در ساختار تشکیلاتی این نهاد مذهبی، منصب تولیت بالاترین مقام به شمار می آید. در کنار این منصب، مناصب دیگری چون نایب التولیه، قائم مقام التولیه و ناظر آستانه وجود دارد که صاحبان این مناصب کارگزاران اصلی آستانه اند. بر اساس منابع و اسناد، منصب تولیت در ادوار قبل از دوران صفوی- از همان قرون اولیه پس از شهادت امام رضا (ع)- تحت عنوان نقیب یا نقبا وجود داشته و افرادی از سادات موسوی و رضوی که از نسل امام رضا (ع) بودند با تصدی منصب نقابت، بر امور آستانه نظارت می کرده اند. این منصب از دوران صفوی با عنوان متولی تغییر نام داده و در دوره قاجار تحت عنوان نایب التولیه ادامه ی حیات می دهد و موقعیت متولی در مقایسه با دوره های قبل، تغییر می کند. این تغییر به دلیل موقعیت سیاسی و مشاغل حکومتی است که متولی قبل از عهده دار شدن منصب تولیت برعهده داشته است. مسائلی چون شیوه های انتصاب متولیان، کارکردها و وظایف و عوامل متعددی بر افزایش حوزه ی اقتدار متولیان تأثیرگذارده است. شاید بتوان مهمترین عامل را در نحوه ی تعاملات این منصب با حکومت مرکزی و والیان خراسان جستجو کرد. در رساله ی حاضر تلاش شده به بررسی سیر تطور، نحوه ی انتصاب و کارکردهای منصب تولیت پرداخته شود. در کنار این مباحث تعاملات این منصب با والیان خراسان و حکومت مرکزی نیز مورد بحث قرار گرفته و در انتها عوامل تأثیرگذار بر این منصب مورد تحلیل واقع شده است. روش مورد استفاده برای انجام این پژوهش از نوع روش تحقیق تاریخی است. برای جمع آوری اطلاعات از منابع کتابخانه ای و اسناد موجود در مراکز اسنادی کشور بهره گرفته شده است.

چکیده: دوره حکومت سلغریان (اتابکان فارس)درفارس تقریباً 140 سال به طول انجامید. این دوره با حمله مغول به ایران هم زمان بود. حمله ای که هم ویرانی شهر ها را در پی داشت و هم آسیب جدی به هویت و فرهنگ ایرانی واردکرد.در این بین معدودی از سلسله های محلی با تدبیر حکام خود توانستند از حمله مغولان جان سالم به در برند ونقش مهمی در حفظ هویت ایرانی،اسلامی ایفاکنند.یکی از این سلسله ها اتابکان فارس می باشدکه حمایت هایی را از شاعران و اهل علم و ادب انجام دادند.در پی آن حمایت ها دوره ای ازشکوفایی ورونق فرهنگی در فارس و مرکز آن شیراز پدید آمد و چهره های فرهنگی زیادی ظهور کردند. در این دوره شاعران ونویسندگان زیادی ظهور کردند. معروف ترین شاعر این دوره سعدی شیرازی است که دو کتاب معروف گلستان وبوستان را در این دوره نوشته وحتی تخلص خود را نیز از سعد بن ابوبکر،حاکم معروف سلغری، گرفته است. سلغریان هم چنین در فارس بناهایی مانند مدرسه، کاروانسرا، مسجد و آب انبار ایجاد کردند. از جمله آنها بقعه ی ابش خاتون، مقبره شاهچراغ و مسجداتابک(مسجدنو)می باشدکه بناهای آن با تغییراتی که در آن صورت گرفته تا به امروز باقی مانده است.حاکمان سلغری به ساخت بناهای مذهبی نیز توجه شایانی داشتند،بنابراین در دوره آنها تعداد زیادی مسجد ،زیارتگاه ورباط(بر سر قبر عرفا) ساخته شد. البته رونق علمی وفرهنگی فارس در این دوره تنها مربوط به حکام سلغری نیست، بلکه وزرایی مانند عمید الدین ابو نصر اسعد افزری ودیگران نیز در این رونق فرهنگی نقش به سزایی داشتند. امنیتی که اتابکان در فارس بوجود آوردندحتی باعث شد که نویسندگان و شاعرانی از دیگر مناطق ایران، ازجمله شمس قیس رازی، به فارس روی آوردند. سلغریان در مدت حکومت خود علاوه بر ایجاد امنیت در قلمرو تحت امرخود، در زمان اتابک ابوبکر جزایر کیش، بحرین و قطیف را نیز تصرف کردند که این امر باعث رونق تجاری واقتصادی ایالت فارس در دوره ی سلغریان شد. با این توصیف ها این نوشتار در پی بررسی وضعیت فرهنگی فارس در عهد زمامداران سلغری ونقش دولتمردان آنها در تحول فرهنگی فارس می باشد. واژگان کلیدی: فارس، سلغریان، فرهنگ فارس، ابنیه فارس، شعرای فارس.

یکی از عوامل اصلی در روی کار آمدن صفویه ، که در استقرار قدرت صفوی نقش عمده ای ایفا نمودند ، قزلباش ها بودند. در حقیقت طوایف مختلف قزلباش ، بیشتر در پی حمله ی مغول به ایران کوچانده شده بودند. با سقوط ایلخانان (735ق.) و خلأ قدرت ناشی از آن ، فضای مناسبی برای طوایف مختلف ترک در آناتولی حاصل شد. از جمله این که بسیاری از طوایف قزلباش با مهاجرت به سمت مرزهای شرقی آناتولی، یعنی غرب و شمال غرب ایران ، مبادرت کردند. این طوایف در مدت زمانی اندک جذب تبلیغات طریقت صفوی شدند که علاوه بر آذربایجان تأثیر شگرفی در غرب آسیای صغیر ، یعنی قلمرو عثمانی گذاشته بود. تا جایی که از جمله عوامل اصلی روی کار آمدن صفویان و به دست گرفتن قدرت توسط آن ها گشتند. ترکان قزلباش که پیش از به قدرت رسیدن اسماعیل به صورت دسته های مجزا و در گمنامی به سر می بردند ، پس از شکل گیری دولت صفوی متحد و صاحب نام شدند. اصلی ترین نقش این طوایف قزلباش حمایت از خاندان صفوی قبل از شکل گیری دولت آن ، و خدمت و جانفشانی در رکاب شاهان صفوی بعد از رسیدن به قدرت بود. پس از تشکیل دولت صفوی در ایران ، به دلیل نقشی که هر یک از طوایف قزلباش در روی کار آمدن این سلسله داشتند ، هر یک در پی کسب قدرت بیشتر برآمدند. همین رقابت ها گاه موجب جا به جایی آن ها از سوی پادشاهان صفوی می شد که در چهره های مختلفی بروز می کرد. در واقع جا به جایی این طوایف موضوع این رساله می باشد

چکیده: مرجع زمانی روابط سیاسی و فرهنگیِ بین دولت صفویه و دولت های شیعه جنوب هند به تاریخ بعد از هجوم مغول به جهان اسلام برمی گردد. دو عامل تجارت و مهاجرت که همواره موجب نزدیکی سیاسی و فرهنگی بین ایران و شبه قاره هند بود از ویژگی های خاص سه سده بعد از هجوم مغول است. تشکیل دولت بهمنی باعث ثبات سیاسی در جنوب شبه قاره هند گشت؛ این اتفاق باعث شد تا دو عامل تجارت و مهاجرت تأثیر بیشتری در جنوب هند به جای بگذارند. روابط شکل گرفته در طول مدت زمانی سه سده ی پس از هجوم مغول، با نزدیک شدن به تاریخ تشکیل دولت صفویه به نقطه اوج خود رسید. اما این روابط به زودی با تشکیل حکومت بابریان در شمال هند به آرامی تحت الشعاع قرار گرفت. اگر چه تشکیل دولت بابری از یک سو باعث گسترده و سیاسی شدن روابط بین ایران و دولت های جنوب هند گشت اما خواه ناخواه حساسیت بیش از اندازه دولت بابری را نیز به همراه آورد. از این رو دولت صفوی به درخواست این دولت ها باب مکاتبات را با دولت بابری باز نمود. حضور دول استعماری به خصوص پرتغال در اقیانوس هند و خلیج فارس و هم چنین مسأله قندهار نیز بر روابط بین صفویه و جنوب هند تأثیر گذاشت. با برطرف شدن عوامل تأثیر گذار بر روابط مذکور توسط شاه عباس کبیر این قطب شاهیان بودند که سهم بیشتری از روابط سیاسی و فرهنگی با دولت صفویه را به خود اختصاص دادند. در میان سه دولت شیعه جنوب هند، عادل شاهیان از دو دولت قطب شاهی و نظام شاهی در گرایش به تشیع پیش تازتر بودند هر چند اعتقادات مذهبی آنها از نقطه شروع تا انتها دچار تغییرات مکرّری گشت. دولت نظام شاهیان با تأخیر قابل توجهی نزدیک به چهار دهه، به همت شاه طاهر به تشیع گرویدند. پافشاری این دولت بر باورهای اعتقادی و نزدیکی آن به مرز های دولت بابری موجب شد تا زودتر از همسایگان شیعه مذهبش طعمه توسعه طلبی دولت بابری قرار گیرد. در این میان قطب شاهیان با حرکتی آهسته و پیوسته نسبت به دو دولت عادل شاهیان و نظام شاهیان،روابط نسبتاً آرام و کم مخاطره ای را پشت سر گذاشتند. توازن، تعادل و یا تقابل دو قدرت سیاسی صفویان و بابریان باعث تأثیر گذاری بر روابط دولت های شیعه جنوب هند با دولت صفوی می شد و در واقع مناسبات سیاسی و فرهنگی دولت های شیعه جنوب هند با صفویه تابع آن بود. رشد قدرت در حکومت بابری از نظم و ثبات بیشتری نسبت به صفویه برخوردار بود که علت نهایی سقوط دولت های شیعه جنوب هند را نیز باید در همین نکته جستجو کرد. این نوشتار به بررسی روابط سیاسی و فرهنگی دولت های شیعه جنوب هند با دولت صفویه می پردازد.

پیدایش رمان با تجدد پیوند دارد. هر مرحله ی تازه ی تاریخی، شکل های بیانی جدید و مورد نیاز خود را می طلبد. تحت تأثیر انگیزه های اجتماعی و فرهنگی، شکل های قدیم طی فرایندی پیچیده زیر و زبر می شوند و نمونه های تازه ی ادبی پدید می آیند. رمان ها نوع ادبی برای بیان معضلات اجتماعی نیز بوده اند اما مسأله ی اساسی در این تحقیق، بررسی عوامل موثر در پیدایش و رشد رمان اجتماعی معاصر ایران از یک سو، و پرداختن به تأثیرات متقابل رمان اجتماعی و جامعه بر یکدیگر، از سوی دیگر است. این که رمان نویس تا چه میزان توانسته است واقعیّات جامعه را در اثر خویش منعکس کند، از مسائلی است که باید این تحقیق به آن پاسخ دهد. مسأله ی دیگر این است که رمان نویس در مقابل مسائل و معضلات اجتماعی که به توصیف و تشریح آن ها می پردازد، چه راه حل هایی پیشنهاد می دهد و در دادن این راه حل ها آیا از جهان بینی عمیقی برخوردار است یا این که تنها به توصیف درد ها و معضلات می پردازد و از اصلاح آن ها ناتوان است. این مسأله با اهداف رمان نویس نیز ارتباط پیدا می کند و می توان خاستگاه فکری، عقیدتی و اجتماعی نویسنده را با توجه به تصویر جامعه در رمانش تشخیص داد. از بررسی رمان های تاریخی عصر قاجاریه و پس از آن به ویژه در دوره ی پهلوی اول می توان دریافت که رمان ها وارد عرصه ی طرح مباحث مربوط به زندگی اجتماعی مردم می شوند و با توجه به ویژگی واقع گرایی که بازتاب آن در رمان ها دیده می شود، می توان از مضامین رمان ها و مباحث مطرح در آن به شیوه های زندگی مردم، نوع نگرش ها، جهان نگری، و سایر ویژگی ها پی برد.

مقوله احیای تفکر دینی از جمله مسائل اساسی جهان اسلام در طی قرون نوزدهم و بیستم میلادی به شمار می آید و این اهمیت از آن جا ناشی می شود که جهان اسلام پس از مشاهده سکون تمدنی خود و طلوع و شکوه تمدن غرب، نیازمند نفخه ای بود که در کالبد آن روح حیات بدمد و راه را برای مجد و عظمت گذشته هموار کند. در این میان، مردانی از درون جهان اسلام برخاسته و پرچم احیاگری دینی را برافراشتند که می توان پیشگام آنان را سید جمال الدین اسدآبادی دانست. اما پس از وی برادران دینی اش راه سیدجمال را ادامه دادند که از جمله آنان سید غلامرضا سعیدی بود که برای ایجاد وحدت اسلامی و تشکیل حکومت اسلامی به انعکاس اندیشه های خود در میان مسلمین پرداخت و از طریق نگارش و ترجمه آثار اندیشمندان مسلمان، انگیزه مقاومت در میان مسلمانان را ایجاد کرد. لذا در این رساله به بررسی کامل اندیشه ها و افکار وی و نقش آن در پیشبرد جریان احیای تفکر دینی در جهان اسلام و به خصوص در ایران خواهیم پرداخت. در همین راستا در مرحله اول از کتب نگارش یافته و ترجمه شده توسط وی، در تعریف هدف بهره برده ایم و در کنار آن از مختصر اسناد و نامه هایی که توانستیم از طریق دوستان سعیدی به آن دست یابیم، استفاده کرده ایم. اما باید گفت که پس بررسی کتب وی، مهم ترین منبع کسب اطلاعات در پایان نامه مصاحبه می باشد. از طریق این آثار به نقش مهم سعیدی در احیای تفکر دینی، آگاه کردن مسلمانان از علل ناتوانیشان و تشویق آنان برای رسیدن به پیشرفت، ایجاد وحدت اسلامی در میان مسلمانان جهان، ایجاد انگیزه در مردم الجزایر و پاکستان برای پیروزی در نهضت اسلامی پی می بریم. کلید واژگان: سید غلامرضا سعیدی ، احیاگری دینی ، اندیشه سیاسی ، تفکر دینی ، بیرجند.

پس از ورود اسلام به ایران از اواسط قرن سوم هجری دولت های محلی و نیمه مستقل در ایران قدرت را به دست آوردند. پس از طی دو قرن و گذر از فراز و فرودهای متعدد دولتی فراگیر در ایران پای گرفت. که بنیان گذاران این قدرت جدید ترکان صحرا گرد و کوچ نشینی بودند که به سلجوقیان معروف شدند. این ترکان هنگامی که به حکومت رسیدند فنون تصرف شهر ها را به خوبی می دانستند اما مدیریت و تبحر اداره ی حوزه ای را که وسیع تر از قلمروی قبایلی بود، نداشتند. آنان برای پیش برد این منظور به نیروی ایرانی کاردانی که در طی قرون متمادی عهده دار امور تشکیلات کشوری بودند، متکی گردیدند. کارگزاران دیوانی که وظایف متعدد کشوری بر عهده ای آنان بود از سرتاسر مختلف قلمروی سلجوقی بودند چنان که باید گفت کارگزاران اصفهانی همانند کارگزارن خراسانی، جای ویژه ای کسب کردند. این افراد با مناصب مختلف و مهمی که در این دوران داشتند وظیفه ای خطیر در استمرار قدرت سلجوقی داشتند. و البته گاه سبب زوال بخش هایی از حکومت سلجوقی نیز شدند. از دیگر دولت های ایران اسلامی، صفویان بودند که با فاصله ی نزدیک به چهار قرن پس از سلاجقه در ایران روی کار آمدند و کارگزاران اصفهانی نقش عمده ای در مدیریت و استمرار این حکومت داشتند. هر دو سلسله سلجوقی و صفوی در انتخاب شهر اصفهان به عنوان مقر حکومت و بهره گیری از کارگزاران اصفهانی وجه اشتراک دارند. چنان که صفویان نیز همانند سلجوقیان در اداره قلمروی خود از کارگزاران کاردان و ماهر بهره بردند. هر دوی این دولت ها در دوره ای از حکومت خویش برای مدیریت دیوانی و اداری قلمروی خویش وابسته به کارگزاران دیوان سالاری بودند که در این میان کارگزاران اصفهانی نیز با توجه به مناصب و مسئولیتی خویش سهم موثری داشتند. این پژوهش در نظر دارد تا با بررسی نقش کارگزاران اصفهانی در دولت سلجوقی و صفوی و مقایسه کارگزاران، به نقاط ضعف و قوت مدیریت دو دولت مذکور و ر نهایت به پیشرفت و یا زوال این دو دولت از منظر نقش کارگزاران بپردازد.

دوران مغول و تسلط آنان بر سرزمین خوارزمشاهیان از ادوار مهم تاریخ ایران است. خصوصیات مذهبی و باورهای اعتقادی مغولان از مباحث درخور تعمق می باشد، زیرا باورها و اندیشه های مذهبی از عناصر تعیین کننده در کسب مشروعیت، شیوه حکمرانی و روابط بین الملل هستند. مغولان از نظر اعتقادی پیرو آیین شمن و سنت های وابسته به این آیین بودند. بر اساس آنچه که در کتب تاریخ ادیان آمده است، آیین شمن در زمره ی ادیان ابتدایی قرارمی گیرد، بنابر این بسیاری از ویژگی هایی را که ادیان ابتدایی واجد آن هستند در این دین نیز یافت می شود. یعنی در این آیین جلوه هایی از فتیش پرستی، توتمیسم و آنیماپرستی نیز موجود است. بر اساس آیین شمن و سنت های مربوط به آن جادوگران، جایگاهی ویژه داشتند. اعتقادات مغولان در باب جادوگری و باور تأثیر جادو به گونه ای بود که با وجود حضور جادوگران و پیشگویان در دربار مغولان کسانی که مبادرت به جادوگری می نمودند، برای آنان مجازات هایی در نظر گرفته می شد. علاوه بر این عقاید مغولان بر مبنای آیین شمن به ماه و خورشید و ستارگان و نقش آنها در زندگی خویش باور داشته و مراسم خاصی را در این زمینه انجام می دادند. از بررسی تاریخ زندگی مغولان و دوران حاکمیت آنها در ایران می توان به کارکردهای مختلف آیین شمن در زندگی و ساختارهای سیاسی- اجتماعی مغولان پی برد. نمودهای آیین شمن از زندگی شخصی و خانوادگی و نوع نگاه آنان به زنان گرفته تا مبحث جهان شناسی و نگاهشان به هستی آشکار است. مغولان در بحث درمان و در حوزه ی پزشکی نیز از اعتقادات شمنیزم و سنت های فرهنگی خویش بهره برداری کرده و تأثیرات این سنت شمنیزم در طبابت، جراحی، در دوره ی تسلط آنان در ایران مشاهده می شود. به نظر می رسد دامنه ی این تأثیرات به برخی از علوم این دوره نیز کشیده شده باشد. چنان که در علم نجوم می توان رگه هایی از این تأثیرات را یافت. وضعیت علم نجوم در این دوره و تألیف آثار متهعد نجومی از این تأثیرگذاری حکایت می کند. در مراسم و تشریفات حکومت نیز می توان آثار این سنت را یافت. بخش مهمی از تأثیرات فرهنگ شمن در امور حکومتی، دیوان سالاری و امور قضایی قابل پیگیری است. در زمینه ی مسائل دیوانی و بویژه امور قضایی نقش قوانین یاسا و تأثیرات آن را نباید نادیده گرفت. در این پژوهش ضمن بازنمودن تأثیرات آیین شمن و سنت های مغولی در ساختارهای سیاسی- اجتماعی، فرهنگی ایران عصر مغول برخی از تحلیل های رایج در باب مغولان نیز مورد نقد و بررسی قرار گرفته است. در این زمینه بر مبنای مفروض این نوشتار (تأثیر آیین شمن در ساختارهای اجتماعی، سیاسی، فرهنگی) تحلیل-هایی را که در باب سیاست های مغولان در ارتباط با تصوف مطرح شده یعنی رشد کمی تصوف در این دوره و گرایش ایلخانان مغول به تصوف را باید تحت تأثیر مایه های عرفانی موجود در فرهنگ شمنیزم دانست. در آثاری که تاکنون نوشته شده غالباً دلیل گرایش مغولان به تصوف فقدان پایگاه ملی و مذهبی ذکر شده است. اگرچه تأثیر این عامل قابل انکار نیست اما یکی از عوامل اثرگذار در اتخاذ این سیاست همانا تأثیر برخی از باورهای اعتقادی شمنی است. این یکی از دست آورد های مهم این پژوهش به شمارمی آید