چکیده خاتمه یافتن غیبت امام مهدی (علیه السلام) و ظهور ایشان یکی از مهمترین مباحثی است که اندیشه شیعه اثنی عشری را به خود مشغول داشته است، برخی اندیشمندان معتقدند مسئله برطرف شدن غیبت و ظهور صرفا وابسته به خواست و اراده الهی است ولی برخی دیگر در این زمینه برای مردم، نقش تعیین کننده ای قائلند. این دو دیدگاه، دو رویکرد متضاد را به مقوله «انتظار ظهور امام مهدی (علیه السلام)» رقم می زند. دیدگاه موافق با نقش تعیین کننده مردم، به انتظار به مثابه حرکت و قیامی حق طلبانه می نگرد ولی در دیدگاه مخالف، انتظار به معنای دست روی دست گذاشتن و رکود است. این پژوهش به جهت یافتن پاسخی درباره "نقش مردم در فراهم آوردن زمینه غیبت و همچنین زمینه سازی برای ظهور"، ابتدا به بررسی روایی در مورد علل و عوامل زمینه ساز غیبت پرداخته و سپس دیدگاه علمای متقدم و معاصر را در این زمینه بررسی می نماید. در واقع هر علل و عواملی که به نوعی زمینه غیبت امام مهدی (علیه السلام) را فراهم کرده باشد، در به تعویق افتادن ظهور موثر است، دیدگاه های مختلفی که علما و دانشمندان شیعه از دیرباز درباره علت و فلسفه غیبت داشته اند، هریک، ابعادی از مسئله را که در روایات به آن تصریح شده است، بررسی می کند، بخش مهمی از دیدگاه های مزبور تبیین می کند که مردم، درک و معرفت شایسته ای درباره جایگاه معصوم (علیه السلام) نداشتند، بنابراین حق الهی ایشان در رهبری جامعه اسلامی نادیده گرفته شد و حکومت اسلامی عرصه حضور جباران و سیاست مدارانی شد که در پی حفظ اسلام و پیاده کردن ارزش های اسلامی نبودند، مجموعه این اتفاقات، ارزش های واقعی اسلام را در جامعه به دست فراموشی سپرد و مردم قابلیت از خود گذشتگی برای آرمان های الهی را از دست دادند. در واقع تا زمانی که ویژگی های «روح جمعی» حاکم بر جامعه انسانی، از آن خصائص که بر جامعه عصر حضور معصومان (علیهم السلام) حاکم بود، فاصله جدی نگیرد و قابلیت همراهی با امام معصوم (علیه السلام) و آرمان هایش را نیابد، نمی توان انتظار برطرف شدن غیبت و فرارسیدن ظهور داشت. با بررسی در کتب و آثار علمای متقدم و معاصر شیعه، همچنین در مجموع به این نتیجه می رسیم که مردم خودشان زمینه غیبت را فراهم کرده اند و زمینه سازی برای ظهور مستلزم آمادگی جامعه انسانی و فراهم آمدن نیروهای کارآمد برای انقلاب الهی حضرت مهدی (علیه السلام) است، به علاوه با مطالعه آثار صاحب نظرانی که در حوزه فلسفه تاریخ، بر مبنای قرآن و روایات، نظریه پردازی کرده اند، در می یابیم که حرکت تاریخ تابعی از سنن و قوانین الهی است که خداوند متعال برای اداره امور عالم در نظر گرفته است، بر طبق سنن و قوانین الهی نیز، اراده های مردم، نقش مهمی در تعیین سرنوشت فردی و اجتماعی ایشان دارد، بنابراین، نمی توان انتظار داشت که جهان به خودی خود و یا صرفا به اذن و اراده الهی و بدون مقدمه چینی حرکت های مردمی پر از عدل و داد شود. براین اساس ظهور آخرین حلقه از حلقات مبارزه اهل حق بر علیه باطل است که در اصل وقوع خویش وابسته به حلقات پیشین است و حلقات پیشین ساخته دست زمینه سازان و منتظران ظهور خواهد بود. انقلاب اسلامی ایران نیز به رهبری امام خمینی (ره) طبق همین تئوری و در راستای زمینه سازی برای ظهور شکل گرفت. کلید واژه: غیبت، ظهور، امام مهدی (علیه السلام)، امام عصر (علیه السلام)، علت و فلسفه غیبت، انتظار، جبر تاریخ، روح جمعی، انقلاب اسلامی ایران.

با توجه به لزوم جداسازی حق و باطل از یکدیگر، لزوم تعیین تکلیف مسایل و ضمانت سعادت انسان و این که اطاعت از امر فرمان روا لازمه ای دارد، شناخت حق و باطل ضروری به نظر می رسد. علم تفصیلی به حق، حصول اطمینان، استقلال اندیشه، عدم فردگرایی، یقین گرایی و بصیرت از لوازم شناخت حق و باطل می باشد. جدیت و تلاش، موشکافی، دوری از هوای نفس، ثبات قدم و پرهیز از شتاب زدگی، راه رسیدن به شناخت حق و باطل و در مقابل، کنجکاوی بی جا، اصرار بر جهل، بزرگنمایی، شتاب زدگی و جَوزدگی از موانع رسیدن به شناخت حق است. عاقبت به خیری از پیامدهای شناخت حق و باطل در بعد فردی و پیروی از امام حق و انسجام ملی از پیامدهای آن در بعد اجتماعی است. سه معیار مطابقت با وحی، سیره معصومین(ع) و فطرت یا عقل سلیم به عنوان معیارهای شناخت حق و باطل از کلام امام علی(ع) استخراج می شود. دین اسلام و قرآن کریم با شاخصه هایی از جمله فرقان، هموار، هدایت گر، مستقیم و حجت است، از شاخه های تطبیق موضوع با وحی است. پیامبر اکرم(ص) دارای ویژگی هایی از جمله آشکارکننده حق، داور، حق رو و فصل الخطاب هستند؛ امیرالمومنین(ع) نیز قاطع در راه حق، حق پو، راستگو، پاسخگوی ندای حق، عالم به حق، حق جو و حق یاب هستند؛ ائمه اطهار(ع) نیز دارای وحدت رویه، مرجع حق، زمامداران حق و پرچم داران حق هستند؛ لذا به عنوان یکی از معیارهای شناخت حق در کلام امام علی(ع) معرفی شده اند. ویژگی های حق عبارتند از میانه بودن حق، سنگینی و گوارایی، تأثیرگذاربودن، شایسته پیروی بودن، روشن بودن، کمی یاران، اختلاط با باطل، مخفی بودن و داشتن مخالف بسیار. ویژگی های باطل نیز عبارتست از تظاهر و جلوه گری، کثرت طرفداران، پر سر و صدا بودن، شباهت با حق، گوشه نشینی خواص و نیت باطل. پیمان شکنان، دشمنان دوست نما و خواص ساده لوح، گمراهان و منافقان به عنوان مصادیق باطل معرفی شده اند. عمل گرایی، ایمان راستین، برپاکننده حق، حق گویی و حق پویی؛ خصوصیات طرفداران حق و شعارگرایی، مدعیان دروغین، ایستادگی در مقابل حق، شراکت با شیطان و خودمحوری؛ خصوصیات طرفداران باطل شمرده شده است. از آنجا که به دلیل علمی بودن شناخت کلیات حق و باطل، نمی توان در عالَم خارج، حق و باطل واقعی را با آن شناخت معین نمود، پس نیاز به مهارتی به نام بصیرت است تا بتوان حق و باطل و ویژگی های آنها را تطبیق نمود. در دوران غیبت معصوم(ع) حکم حاکمان صالح به حق نزدیک تر است و در زمان حکومت حاکمان ناصالح، رأی عالمان و راویان احادیث ائمه(ع) معتبر است. در زمان حاکمیت حاکمان صالح که عالم دینی نیستند، نظر علما صائب است. البته در دو مورد اخیر، آرای عالمانی که دارای تخصص بیشتر ـ اَعلَم در موضوع ـ هستند، معتبرتر است. رضایت و خواست جامعه، هنگامی که بر اساس موازین اسلامی باشد، مورد تأیید است و این به هیچ وجه نتیجه نمی دهد که حکومت به خواست مردم می تواند از معیارهای اسلامی دست بردارد. شرایط بیان حق عبارتست از این که انسان باید با توجه به موقعیت ها، سنجش ظرفیت ها، زمان ها و مکان ها به بیان حقایق اقدام کند.

موضوع «محبّت» از مهم ترین و کاراترین موضوعات زندگیبشر است. هر چند دربارهمحبّتپژوهش های بسیاری صورت گرفته است ولیهمچنان بسیاری از ابعاد آن نیازمند تحقیق و بررسی است. در این پژوهش رابطه ی «محبّتدینی» و «اطاعت پذیری» مورد توجه قرار گرفته است. اسلام برترینمحبّترا در مورد خداوند بیان می دارد و او را سرچشمه و اصل و اساس آن می خواند و تماممحبّت ها را در این راستا مقبول می داند. محبّتبه خدا ومحبّتبرای خدا را کهمحبّتدینی می نامیم با اطاعت، رابطه ی مستقیم و تنگاتنگی دارد و میزان اطاعت پذیری از مراتبمحبّتمتاثر است. محبّتدینی دارای ویژگی هایی است که می توان به تفضّل الهی، معرفت، پاکی، همراهی با بغض کمل طلبی و شور و نشاط اشاره نمود. محبّت دینی دارای نشانه ها و پیامدهایی می باشد. از اصلی ترین نشانه های محبّتواقعی می توان به اطاعت پذیری و تلاش محبّ برای جلب رضایت محبوب و بیاد او بودن اشاره نمود. توجه به پیامدهایمحبّتدینی در تشویق به آن موثر است که این پیامدهای خوش را می توان در دو بخش دنیایی و اخروی بیان نمود. ضمناً آسیب ها و آفاتی مانند دنیادوستی، گناه و نادانی، محبّتدینی را تهدید می نمایند.

در این پژوهش، اندیشه ها ی کلامی عبدالله ابن ابی یعفور بر اساس روایات اعتقادی نقل شده از وی، بررسی می گردد. او از یاران صدیق امام صادق ?و مورد اعتماد ایشان می باشد و در کتب روایی دلائل و رجالی فراوانی مبنی بر ثقه بودن ایشان وجود دارد . در گذشته راویان موثق فقط روایاتی را نقل می کردند و به دیگران اجازه نقل آنها را می دادند که مورد پذیرش آنها بود و از نقل روایاتی که قبول نداشتند، امتناع می نمودند. بنابراین بررسی روایات آنان، راهی مناسب برای دستیابی به آرائشان می باشد. با مطالعه جوامع روایی پیشین ( تا قرن پنجم ) ، روایات اعتقادی ابن ابی یعفور گرد آوری گردیدکه مجموعه ای ساختارمند از باورهای اصحاب امامیه در آن دوران را ارائه می کند. این مجموعه در سه بخش مبداشناسی، راهنما شناسی و فرجام شناسی مورد بررسی قرار گرفته است . در بخش مبداشناسی، پیرامون معرفت، شناخت خداوند، کیفیت و اقسام آن، اوصاف او پرداخته شده است. بحث راهنما شناسی دربرگیرنده سه زیر عنوان نبوت ،امامت و مهدویت است. که نبوت وامامت در دو بخش نبوت و امامت عامه و خاصه و مهدویت به طور مجزا مورد بررسی قرار گرفت . در انتها دربحث فرجام شناسی مباحثی از قبیل مرگ ، قیامت و بهشت و دوزخ مورد بررسی قرار گرفت . روایاتی که ابن ابی یعفور نقل می کند، زندگی اخروی و حتمیت آن برای همه را مسلم می داند.

روایات علوی از مهمترین روایت های تفسیری موجود در میراث حدیثی مسلمانان است که مورد استفاد? مفسران و قرآن پژوهان بوده اند. در میان این روایات، احادیث صحیح و غیر صحیح و نیز روایات تفسیری و غیر تفسیری وجود دارد که هدف از این پژوهش تفکیک و تمایز بخشی از آنها از یکدیگر است. برای این مقصود ضمن بیان اصطلاحات و مفاهیم کلیدی، روایات تفسیری جمع آوری شده در جلد دوم کتاب مسند الإمام علی (علیه السلام) (اثر سید حسن قبانچی) از سور? عنکبوت تا پایان قرآن کریم مورد بررسی و تحقیق سندی و دلالی قرار گرفته است. پس از ترجم? روایت و منبع شناسی و تخریج آن، رجالِ سند و اتصال آن بررسی شده و متن روایت از جهت دلالت تفسیری یا تأویلی با تأکید بر دیدگاه برخی مفسران مورد توجه بوده است. از مجموع250 روایت بررسی شده، تعداد 16 روایت صحیح تفسیری وجود دارد.

کتابت درباره ی دعا بخش بسیار مهمی از میراث مکتوب تمدن اسلامی بویژه شیعه را تشکیل می دهد. در این میان رضی الدین أبوالقاسم سید علی بن موسی شهره به سید بن طاووس با نگاشتن کتاب های بسیاری درباره ی دعا و گزارش نیایش های معصومان?، جایگاهی بلند دارد؛ و در میان آثار وی إقبال الأعمال از مکانتی رفیع برخوردار است. ابن طاووس این کتاب را رقم زده است تا دعاها و اعمالی را که مومنان باید در گذرگاه زمان به آن ها اشتغال داشته باشند، گزارش کند. مولف نیایش های مرتبط با ماه رمضان را نیاورده است، چون پیشتر در اثری مستقل به آن ها پرداخته بود. دعاها به نقل از معصومان? است، اما گاه نیایش بدون نسبت به معصومان? نیز آمده است. سید بن طاووس دعاها را گاه با سند کامل و دیگرگاه ناقص و مواردی بدون سند گزارش کرده است. اقبال آکنده است از فواید و نکات تاریخی، رجالی، معرفتی و .. . که دستیابی به این آگاهی ها بسیار مهم است. این پژوهش افزون بر گزارش کوتاهی از زندگانی مولف و نگاهی کوتاه به دعا و جایگاه آن در معارف اسلامی، ساختار کتاب را به دقت گزارش کرده است. نسخه های اقبال معرفی گشته و آثار و کتاب هایی که ابن طاووس، ادعیه و آگاهی های جنبی را با استناد به آن ها گزارش کرده و در متنِ کتاب از آن ها یاد شده، شناسایی و فهرست شده است. آگاهی ها و اطلاعات مهم سید بن طاووس که در آغاز و فرجام یاد کرد دعاها آکنده است و ابعاد گوناگون تمدن اسلامی از تاریخ، عقاید، اخلاق، فقه و ... را در می نوردد استخراج، تحلیل و گزارش شده که بسیارسودمند و کارآمد است. سبک شناسی محتوایی دعاهای گزارش شده در إقبال الأعمال و چگونگی اشتمال دعاها به معارف دینی از بخش های بسیار مهم کتاب است که فصل مستقلی را بخود گرفته است و بدین سان مهم ترین مفاهیم و مضامین دعاها شناسایی و عرضه شده است.

مسئله ی پرستش و عبودیت همیشه در میان انسان ها دارای اهمیت خاصی بوده است، با این که یگانه پرستی با فطرت سلیم انسانی سازگار است، اما با یک نگاه کلی به تاریخ بشریت می توان دید که انسان های زیادی در این مسیر فطری به بیراهه رفته و آنچه را شایسته ی پرستش نبوده، پرستیده اند یا این که برای خدای یکتا، شریک قرار داده اند. البته شرک ورزی به مشرکان اعتقادی اختصاص ندارد؛ چه بسیار موحدانی که شرک در رفتار آنان بروز می کند و اعمال مشرکانه انجام می دهند. از آن جایی که شرک در تقابل با فطرت انسان قرار دارد، چنانچه در عقیده ریشه بدواند و یا در قصد و انگیزه نفوذ کند رفتارهای اخلاقی انسان را تحت تأثیر قرار داده و ارزش آن ها را زایل می سازد. همچنین اگر مظاهر شرک در رفتارهای اخلاقی انسان، نمود یافت، رفتارهای مخالف با فطرت و طینت پاک از او صادر خواهد شد. به عنوان نمونه، توجه افراطی انسان به امور مادی و دنیوی دل مشغولی و وابستگی به دنیا ، غفلت از یاد خدا و توکل به او، تکبر، عجب، ناسپاسی و بسیاری دیگر از آسیب های اخلاقی، از جمله پیامدهای شرک ورزی به شمار می آید. همچنین انسانی که موحد نیست و یا معرفت کافی در این زمینه ندارد، به این دلیل که حدود الهی را رعایت نمی کند، به سرعت تابع هوای نفس خواهد شد؛ شیطان در او طمع کرده و بر او مسلط می شود و او را در نهایت به گمراهی و هلاکت خواهد انداخت. بنابراین اگر انسان بخواهد در مسیر درست و صراط مستقیم قدم بردارد و سعادت خویش را تضمین کند، محکم ساختن پایه ها ی اعتقادی اش و سپس تنظیم رفتارش بر اصل توحید، ضرورتی اجتناب ناپذیر خواهد بود.

به سبب ارزش و اهمیت والای مثبت اندیشی و خوش گمانی در تمام امور و پیامدهای مبارک آن، از جمله سلامتی و آسایش روح و روان فرد و جامعه، موضوع این تحقیق به خوش گمانی یا «حسن ظن» اختصاص یافت. این صفت با تمام ابعادش شامل حسن ظن به خدا، به خود، به همنوع، و به جهان آفرینش خواهد بود. در آموزه های دینی به این ویژگی به عنوان صفتی برجسته توصیه شده و از بدبینی و سوء ظن در جامعه ایمانی نهی شده است. خدای متعال نیز مومنان را از هر گونه بدگمانی و بدبینی که موجب تضییع شخصیت و حرمت افراد می شود برحذر داشته و دستاورد آن را بی نیاز کننده ندانسته است. در مقابل «حسن ظن» پیامدهای ارزشمندی همچون امنیت و آسایش مردم، آرامش درونی، رضایت از زندگی و سعادت اخروی را برای انسان به ارمغان می آورد.در این پژوهش ابعاد مختلف حسن ظن مورد بررسی قرار گرفت و دستاورد آن این بوده است که خوش گمانی به پروردگار متعال امری پسندیده و برای برآورده شدن حوائج و خواسته ها کارآمد است. حسن ظن به همنوع در جامعه ایمانی و جامعه ای که به ارزش های اخلاقی پایبند است نیز از اصول اساسی اخلاق اجتماعی است و روابط اجتماعی بدون آن به سامان نخواهد رسید. این ویژگی در جوامعی که فساد اخلاقی بر آن حاکم است و یا به هنگام مواجهه با دشمنان نوعی بلاهت خواهد بود. حسن ظن به خود نیز دو شاخه دارد. یکی خوش گمانی به توانمندی های خدادادی خویش که به معنای اعتماد به نفس نیز می تواند باشد و برای موفقیت در امور شخصی ضروری است. شاخه دیگر آن خوش گمانی به اعمال خود و مصون دانسن خویش از ابتلا به خطا و گناه است که ناپسند بوده از رذایل اخلاقی به شمار می رود.

از ارزشمندترین رهنمودهای قرآنی، همانا شیو? گفتار و رفتار با مخاطبان خویش، به ویژه با مخالفان است. در سنجش نسبتِ دشمنی مخالفانِ انبیا علیهم السلام از منظر قرآن کریم، دشمنی یهود و مشرکان نسبت به انبیا علیهم السلام و امّت اسلامی، از دشمنی ترسایان بیشتر است؛ امّا عداوتِ مطلق از آنِ منافقان است. بر اساس آن چه بیان گردید؛ می توان مخالفین انبیا علیهم السلام را در سه گروه جای داد: «منافق»، «یهود» و «مشرک». هر یک از این سه گروه خود، در سرسختی و دشمنی متفاوتند. به گونه ای که آن دسته از منافقین، یهود و مشرکینی که به مقام و ثروتی نرسیده اند؛ [گروهِ کم خطر] نسبت به آنانی که صاحب مقام و ثروتی هستند؛ [گروهِ پر خطر]؛ دشمنیِ کمتری در تعامل با انبیا علیهم السلام دارند. خصوصیّت عامّ منافقین، «دو رویی و دو چهره گی» است و قرآن به آن ها، نسبت کذب داده است. کذب منافقان در تعامل با آیات خداوند متعال، پیامبر و مومنان رخ می نماید. امّا از بارزترین ویژگی های منافقان، تحتِ لوای دورویی و دو چهره گی شان، «فساد در لباس اصلاح» است. این فساد، در چهار عرص? اندیشه و با شبهه افکنی، عواطف و با ایجاد تفرقه، سیاست و با ایجاد سازمان موازی و جاسوسی، و اقتصاد و با نابودی حرث و نسل، بروز می نماید. در رویکرد گفتاری و رفتاریِ پیامبر با منافق، آن چه بیش از همه به چشم می خورد «مدارا همراه با دوراندیشی» آن حضرت است. از جمله ویژگی های عامِّ یهود، همانا حس گرایی، راحت طلبی و عهدشکنی است و از جمله ویژگی های خاصِّ گروهِ پرخطراز آنان، همان فساد در عرص? اندیشه و امر به منکر و هتک حرمت رهبری و شبهه افکنی در حقانیّتِ رهبری، فساد در عرص? عواطف با تفرقه، فساد درعرص? سیاست با اتّحاد بر ضدِّ اسلام و فساد در عرص? اقتصاد و ربا خواری می باشد. بیشترین منازعاتِ یهودیان در قرآنِ کریم، عمدتاً با حضرت موسی علیه السلام و پیامبر خاتم صلی الله علیه و آله صورت پذیرفته است. رویکرد گفتاریِ آن دو بزرگوار با یهود کم خطر، همانا «حکمِ منع از ساختن خدایی محسوس» و «درخواست بازگشت به درگاه الهی» است و رویکرد گفتاری با یهودیانِ پر خطر با «اصلاح در عرص? اندیشه» و رویکرد رفتاری با یهودیانِ کم خطر همانا، «حذفِ بتِ محسوس» و «واگذاری به حال خود» و با یهود پر خطر به صورتِ «افشای فساد در عرص? اندیشه» با لعن و نفرین آمرانِ به منکر و لعن هتّاکان حرمت رهبری و « رفعِ فساد در عرص? عواطف، سیاست و اقتصاد» بر محورِ اعمال خشونت و جنگ مسلّحانه بود. ویژگی های عامِّ مشرک همان ادّعای ربوبیّتِ ربُّ الارباب، تحجّرگرایی، پندارگرایی و منفعت طلبی است و ویژگی خاصّی گروهِ پرخطر از آنان همان فساد در عرص? اندیشه با ادّعای رهبری بر مردم و ایجاد شبهات در حقّانیتِ رهبر و پیروانش، فساد در عرص? عواطف و با تفرقه، فساد در عرص? سیاست و با اتّحاد و همبستگی بر ضدّ اسلام و فساد در عرص? اقتصاد است. رویکرد گفتاریِ پیامبران اولوا العزم علیهم السلام با مشرکین کم خطر و پر خطر با احتجاج با مدّعیانِ ربوبیّتِ ربّ الأرباب و مدّعیان رهبری بر مردم، رفعِ شبهات آنان بود.

رجالیان متقدم در معرفی بعضی از راویان به جرح یا تضعیف آنها پرداخته اند. آنچه مهم می نمایاند آنست که متقدمان بر چه مبانی و با چه معیارهایی در تضعیف راویان پایبند بوده اند؟ کشف این مبانی و معیارها ما را با شیوه جرح و تضعیف متقدمان و اندیشه رجالی ایشان آشنا خواهد کرد. برای این منظور تمام کتابهای رجالی متقدم بازخوانی و پس از گردآوری مجموعه الفاظ تضعیف وبررسی تطبیقی بین منابع رجالی، چرایی مبانی و معیارهای تضعیف آشکار شد. رجالیان متقدم با داشتن مبانی و پیش فرضهایی چون «اعتقاد به حجیت سنت ائمه»، «وجود احادیث ساختگی»، «عدم وصول روایات به صورت متواتر» و «حجیت خبر واحد»به مبنای اختصاصی«اعتماد درون مذهبی به راوی»رهنمون شده بودند. بنابراین مبنا آنان به راویی اعتماد کامل داشتند که شیعه اثنی عشری، راستگو و ضابط بوده است. و آنچه که در «فرایند تحدیث» و «اعتماد به صدور روایت» از ناحیه «راوی» خلل ایجاد می نموده را سبب تضعیف راوی دانسته اند. بر این اساس رجالیان متقدم در چهار حوزه «ضعف حدیث پژوهی»، «فساد اعتقادی در انکار امامت»، «فساد مذهبی در انحراف از امامت» و «کاستی های اخلاقی، رفتاری و فردی» معیارهای تضعیف راوی را ترسیم کردند. در حوزه «ضعف حدیث پژوهی راوی»، ده معیار را می توان در سه بخش ضعف در اسناد، ضعف در نگاشته و ضعف در حدیث شناسی راوی دسته بندی کرد که عبارتند از: روایت از ضعفاء، روایت از مجاهیل و اعتماد به مراسیل، تخلیط، وضع، دس و تدلیس در کتب، ناشناخته بودن اثر، ضعف محتوایی یک اثر، ضعیف الحدیث بودن راوی و ناقل روایات شاذ و مفرد. در حوزه های«فساد اعتقاد و مذهب»، راویان منکر امامت و منحرف را در عناوین: «عامی»، «بتری»، «کیسانی»، «زیدی»، «ناووسی»، «فطحی»، «واقفی»و«غالی» مشخص نموده اند. معیارهای مربوط به «کاستی های اخلاقی، رفتاری وفردی» در دو بخش ویژگیهای رفتاری و خَلقی قابل دسته بندی است که عبارتند از: کذب، شرب خمر، همکاری با ظالمان و اختلالات عقلی. متقدمان در برخورد و نقل از هرگروه از راویان ضعیف به ضوابطی ویژه پایبند بوده اند.

احادیث موجود در جوامع حدیثی نماینگر نگرش امامان و صحابه ایشان به مولفه های دانش تفسیر قرآن است. از آنجا که انتقال این احادیث از امامان به نسل های بعدی توسط روایان صورت گرفته لازم است حال رجالی این روایان مورد بررسی قرار گیرد. در این پژوهش علاوه بر بازشناسی و عحلیل روایات تفسیری معلی حال رجالی این راوی را مورد بازبینی قرار دادیم. هرچند در کتب رجالی ایشان فردی ضعیف خوانده شده اما ما با ارائه ادله ای وثاقت معلی را به اثبات می رسانیم. در مرجله بعد روایات تفسیری رسیده از ایشان جمع آوری و گونه شناسی شده است سپس ذیل هر روایت آموزه قرآنی آن بیان شده و در انتها تعداد روایات ذیل هر گونه و حجم روایات از معصومین بیان گردیده است. در ادامه لازم است آسیبهای روایات مورد بررسی قرار گیرد تا احادیث معتبر از غیرآن شناسیایی شود. در قسمت آسیب شناسی آسیب های سندی مورد بررسی قرار گرفته چرا که آسیب متنی خاصی در محتوای روایات دیده نشد. پس از آن تلاش شده تا راهکارهایی برای برون رفت از این آسیب ها و نمایاندن اتقان محتوای روایات نقل شده صورت گیرد.