توده های گرانیتی منطقه زریگان و چاه چوله، در منطقه ای با مختصات جغرافیایی بین طولهای شرقی00 , ˚55 و ΄30 , ˚55 و عرضهای شمالی 0 , ˚32 و ΄30 , ˚32، در شمال بافق واقع شده اند. این توده ها و کمپلکس های میزبان، جزیی از خرده قاره ایران مرکزی محسوب می شوند که از پرکامبرین تا کنون، حوادث مختلف ماگماتیسم، دگرشکلی، پلوتونیسم، متاسوماتیسم و کانه زایی را تجربه کرده است. ترکیب سنگ شناسی این توده ها، از آلکالی فلدسپار گرانیت تا سینو- مونزو گرانیت نوسان دارد. آنها از نوع گرانیت های لوکوکرت و ساب ولکانیک، با کانی شناسی عمدتاً کوارتز- فلدسپاتی، و فقیر از کانیهای مافیک هستند. بافت های اصلی آنها گرانولار، گرانولار- پورفیروئیدی تا پورفیریتی است. انواع بافتهای ماگمایی، دگرشکلی، متاسوماتیک و دگرسانی، از جمله گرانوفیری، گرافیک، میلونیتی و کاتاکلاستی، میرمکیت، پرتیتی و جانشینی در آنها دیده می شود. در حوضه ریفتی و پهنه های کششی محلی، فرآیندهای مختلف متاسوماتیکی و دگرسانی، شامل آلکالن- سیلیسی، سیلیسی- تورمالینی و پروپیلیتی پهنه های وسیعی از منطقه و توده های گرانیتی را متاثر کرده اند و موجب کانی سازی شده اند. این فرآیندها، از طریق ورود سیالات به محیط، و تفریق گرمابی، موجب شدند تا کانی شناسی و شیمی توده ها، دستخوش تحولاتی شود. از نظر ژئوشیمیایی، توده های مورد بحث، ویژگیهایی از سریهای کالکوآلکالن تا آلکالن، پرآلومین i-type و محیط تکتونیکی کمان ماگمایی را نشان می دهند. در نمودارهای تغییرات عناصر نیز، بستگی به تمایلات، پویایی و مراتب سازگاری و ناسازگاری عناصر، رفتارهای متفاوتی دیده می شود که گویای تاثیر فرآیندهای تفریق و تبلور و متاسوماتیسم، هر دو، بر توده های مذکور است. شواهد صحرایی، سنگ شناختی و ژئوشیمیایی، در توده های گرانیتی زریگان و چاه چوله حاکی از آن است، که لااقل بخشی از این توده ها، از طریق متاسوماتیسم و فرآیندهای تفریق گرمابی از سنگهای مافیک قبلی (توده های دیوریتی و گابرویی) تشکیل شده است و پس از جایگزینی در ترازهای بالاتر و حتی زیر سطحی نیز به نحوی گسترده تحت تاثیر این فرآیندها واقع شده اند. مقایسه این توده ها، در رده بندیهای معمول با سایر توده ها، نشان داده که این توده ها، ضمن شباهت هایی با برخی از توده های شاخص ماگمایی، بیشترین شباهت را به گرانیت نوع متاسوماتیک یا e- type دارند.

چکیده سنگ های آتشفشانی شمال غرب نیشابور واقع در بخش جنوب شرقی نوار آتشفشانی مشکان، به عنوان بخشی از ماگماتیسم ترشیری ایران در زون بینالود (شمال شرق ایران) معرّفی شده اند. این سنگ های آتشفشانی با راستای شمال باختری-جنوب خاوری به ائوسن میانی-پسین نسبت داده شده و به سه واحد آتشفشانی e1 ، e2 و e3 تقسیم شده اند. سنگ های رسوبی به ویژه در واحدهای e2و e3 یافت می-گردند. تکاپوهای آتشفشانی در واحد هایe1 و e3 شدیدتر است. گدازه ها در واحد e1 ترکیب میانه تا اسیدی و به ندرت بازیک دارند، حال آن که در واحد e3 ترکیب بازیک تا میانه و به ندرت اسیدی دارند. بر اساس شواهد پتروگرافی و ژئوشیمیایی واحد e1 دارای تمایل آلکالن و واحدهای e2 و e3 دارای تمایل کالک آلکالن هستند. بافت سنگ های آتشفشانی مورد مطالعه بین آفیریک (شیشه ای) تا پورفیریتیک تغییر می نماید. بافت خمیره در سنگ های پورفیریتیک از شیشه ای تا میکروگرانولار و گاه جریانی است. در سری کالک آلکالن، نمونه های بازیک با فنوکریست پیروکسن و الیوین متمایز می گردند. در نمونه های حدواسط تا فلسیک با گرایش کالک آلکالن، فنوکریست های پلاژیوکلاز و آمفیبول حضور دارند، حال آنکه در نمونه های حدواسط تا فلسیک با گرایش آلکالن فنوکریست فلدسپات آلکالن و بیوتیت به چشم می خورند. ویژگی های خاص ژئوشیمیایی مانند بالا بودن مقادیر tio2، p2o5، zr و nb، فقدان آنومالی منفی eu و دارا بودن نسبت های بالای ,na/k nb/laو nb/uدر نمونه های بازیک تر سری کالک آلکالن، آن ها را در زمره ی بازالت و آندزیت های بازالتی غنی از nb قرار می دهد. مقایسه با رخدادهای مشابه سنگ های غنی از nb، بیانگر این است که ذوب لبه ی اقیانوسی فرورونده باعث ایجاد بازالت و آندزیت های بازالتی غنی از nb در این منطقه شده است. ویژگی آداکیتی نمونه های حد واسط-فلسیک منطقه و دیگر شواهد ژئوشیمیایی، منشایی مرتبط با فرورانش پوسته ی اقیانوسی به همراه دخالت رسوبات فرورونده را نشان می دهد. ذوب متاسوماتیکی گوشته با دخالت سیالات آبدار، آلودگی پوسته ای و حضور مقادیری از رسوبات فرورانده شده در طی فرورانش، برای ژنز سری آلکالن پیشنهاد می شود. گوشته منشا پیشنهادی برای بازیک ترین نمونه های منطقه، گوشته ای اسپینل لرزولیتی گارنت دار (گوشته ای از نوع(oib است. الگوهای نرمالایز شده سنگ های مورد مطالعه، بیانگر شباهت آن ها با حواشی فعّال- قاره ای است. فرورانش از نوع کم شیب و در انتها بالاآمدگی استنوسفر، مدل ژئودینامیکی پیشنهادی برای این منطقه است.

توده مورد مطالعه، در شرق زنجان و از نظر زمین شناسی در زون البرز- آذربایجان و زیر پهنه طارم واقع شده است. رخنمون های موجود در منطقه شامل مجموعه های رسوبی – آذر آواری و گدازه های آتشفشانی به سن ائوسن به همراه توده نفوذی تحت مطالعه، منسوب به الیگوسن هستند. توده نفوذی با روند nw-se در محیط بعد از برخورد جایگزین شده است. این توده سنگ های ائوسن را قطع میکند. توده مطالعه شده عمدتا شامل لیتولوژی های مونزودیوریتی، مونزونیتی، کوارتز مونزونیتی و مونزو گرانیتی ( سری مونزونیتی) است. توده مورد مطالعه، از نظر کانی شناسی از مجموعه کانی های پلاژیوکلاز، کوارتز، فلدسپار، پیروکسن و بیوتیت تشکیل شده است. آپاتیت ، مونازیت و زیرکن از فرواوان ترین کانیهای فرعی در این توده هستند. کانیهای ثانویه و محصولات دگرسانی از جمله سریسیت، کلریت و هیدروکسید های آهن در همه انواع سنگ ها حضور دارند. بافت اصلی این توده گرانولار تا گرانولار پورفیریتی است. اما انواع بافت های فرعی از جمله گرانوفیر، پرتیت و مونزونیتی نیزدر نمونه های این توده دیده شدند. ماهیت اغلب سنگهای رخنمون یافته در توده، شوشونیتی است. از نظر شاخص اشباع از آلومینیوم، سرشت متاآلومین نشان می دهند . به علاوه این سنگ ها شاخص های گرانیتهای i-type دارند. نمونه ها عمدتا، در محیط بعد از برخوردتشکیل شده اند. مونزودیوریت های شوشونیتی از یک مذاب گوشته لیتوسفری متاثر از متاسوماتیسم در طی فرآیند فرورانش لیتوسفر اقیانوسی متبلور شده اند. به نظر می رسد که تفریق ماگمای مونزودیوریتی منجر به تشکیل مونزونیت و در نهایت موجب تفریق و تبلور مونزوگرانیت شده است. در واقع، همیافتی و شباهت ژئوشیمیایی سنگهای سری مونزونیتی طارم علیا به مناسبت تفریق و تبلور از یک ماگمای مونزودیوریتی تامین شده است. به هر حال ، به منظور شناخت بهتر رابطه سنگهای درونی مختلف در منطقه مورد مطالعه، به داده های دقیق ایزوتوپی و سن سنجی نیاز است.

مجموعه نفوذی کفه تاقستان در غرب یزد، بخشی از پلوتونیسم در کمربند ماگمایی ارومیه-دختر بشمار می آید. بر اساس ویژگی های صحرایی، پتروگرافی و ژئوشیمیایی، این توده ها به پنج واحد 1-گرانیت 2-گرانودیوریت 3-دیوریت پورفیر (منسوب به پس از ائوسن) 4-دیوریت (پس از کرتاسه) 5-آلکالی مونزوگابرو (پس از پرمین) قابل تقسیم هستند. گرانیت ها با میزان sio2 بین 68 تا 74 درصد وزنی، واحد فلسیک این مجموعه را تشکیل می دهند، که گرانیت نوع i ساب آلکالن پتاسیم بالا، متاآلومین تا پرآلومین و مرتبط با پهنه فرورانشی هستند. بر اساس نسبت های عناصر و نمودار های ژئوشیمیایی، ماگمای اولیه واحد گرانیتی احتمالا در اثر ذوب بخشی پروتولیت پوسته ای (متاگری وک) تولید شده است.